• ჰაოსიანთა ახირება ქართლოსიანთა მიმართ

 ♣ სომხეთი საქართველო

ჰაოსიანთა ახირება ქართლოსიანთა მიმართ

ანუ

„სულთა-მხუთავის ძმობასა

სჯობს კბილით ჰკვნეტდე ქვასაო“.

ვაჟა „ჰაოს და ქართლოს“

„ძვირფასო ქართველო დებო და ძმებო, თორმეტჯერ ვყოფილვარ საქართველოში, თორმეტჯერვე გულმა აქეთ გამომიწია, თქვენი ზნეობა, თქვენი კულტურა და ხელოვნება მხიბლავს… არაფერი მსმენია სხვათა სიძულვილის, შურისძიების შესახებ… საქართველოს ისტორია სიკეთის, სიყვარულისა და ხიზანთა შეფარების ისტორიაა…“

ჰანს-იორან ჰოქსტენი, ფინელი სოციოლოგი, პედაგოგი 

წერილის დაწერა გადაგვაწყვეტინა საქართველოში ბოლო დროს განვითარებულმა მოვლენებმა, რამაც არასასურველი ვნებათაღელვა გამოიწვია, როგორც ქართველთა მხრიდან, ასევე საქართველოში მცხოვრები არაქართველი ტომის შვილების მხრიდ. საქართველოში მაცხოვრებელი ჰაიკების ტომის წარმომადგენლები სარგებლობენ რა საქართველოს დღევანდელი დე ფაქტო არსებული „ხელისუფლების“ ანტიეროვნული და ანტისახელმწიფოებრივი პოლიტიკით, ცდილობენ სისრულეში მოიყვანონ საუკუნეების მანძილზე, ჯერ კიდევ აღუსრულებელი ხვაშიადი  – რაც შეიძლება მეტი სარგებელი და გამორჩენა ნახონ  საქართველოს აბორიგენი მოსახლეობის სასიცოცხლო ინტერესების ხარჯზე  – განახორციელონ მცოცავი ოკუპაცია და ანექსია ქართული მიწებისა, თავისი ისტორიული სამყოფელიდან სრულიად ამოძირკვონ ქართული ჯილაგი და აქციონ უსამშობლო, ბოგანო ერად, როგორიც თვით იყო საუკუნეთა მანძილზე.

საქართველოს ანტიეროვნული „ძალისუფლების“ ქმედება სამართლიანად იწვევს ქართველი ერის გულისწყრომას და ამ გულისწყრომას, გარეგან ძალებს ამოფარებულნი, ქსენოფობიად ნათლავენ. ნათლავენ და გასდით!

იმ სიკეთის სანაცვლოდ, რაც სომხებს საქართველოში გააჩნიათ სკოლების, თეატრების, გამომცემლობების, სასწავლებლების სახით, მათი უმადურობა ყოვლად შეუწყნარებელია.

ყოვლად შეუწყნარებელია იმის ფონზე, როცა სომხური საზოგადოება თავის უარყოფით დამოკიდებულებას გამოთქვამს სომხეთის პარლამენტის მიერ ენის კანონპროექტში შეტანილ ცვლილებებზე, აწყობენ მრავალათასიან მიტინგებს სომხეთში უცხოური სკოლების გახსნის წინააღმდეგ, მათ შორის რუსული სკოლისა.

სომხეთი ხომ ერთადერთი ქვეყანაა ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებს შორის, სადაც აკრძალულია უცხოენოვანი სკოლების გახსნა. სომხები ამგვარ ქმედებებს აღიქვამენ საკუთარი ენის შეურაცხყოფად და უპატივცემულობად, ჩვენთან კი ვინ მოთვლის რამდენი სომხური სკოლაა და მაინც ჯიუტად გაიძახიან საქართველოში ქსენოფობია არისო! სხვისთვის არაფერი ემეტებათ, სხვათაგან კი მოითხოვენ ყოველივეს, მიწის ჩათვლითაც კი! არ ჰყოფნით ის, რაც წაიღეს მოღალატე ქართველი ბოლშევიკების შემწეობით.

თუ თვალს გადავავლებთ ისტორიის ფოლიანტებს არმენთა ახირება კოლხ-ივერთა წინააღმდეგ არ ახალია, ის სათავეს ჯერ კიდევ ქრისტესშობამდის იღებს. მეოცე საუკუნის ქართული ისტორიოგრაფიის პატრიარქი ივანე ჯავახიშვილი თავის ნაშრომში „საქართველოს საზღვრები“ აკადემიური დონითა და სრულყოფილებით განიხილავს ამ ტომის საქართველოში შემოსვლისა და აქ დაფუძნების ისტორიულ ეტაპებსა და წინაპირობებს.

საქართველოს  ადრინდელ საჭეთმპყრობელთა ნაკლებ შორსმჭვრეტელურმა პოლიტიკამ ქვეყანა დღეს სერიოზული პრობლემების წინაშე დააყენა, მომავლის გაუთვალისწინებლობით ასახლებდნენ რა ქართულ მიწებზე საქართველოს კარს მომდგარ ბოგანო და უთვისტომო ხიზნებს.

გუშინ და გუშინწინ შემოხიზნულნი, დღეს უსამართლო და მიუტევებელ პრეტენზიებს გვიყენებენ. სურთ მოიპოვონ ის, რაც მათ არასოდეს ეკუთვნოდათ, იქნება ეს მიწა თუ სულიერი და მატერიალური კულტურის ძეგლები.

სტრაბონი გარდასულ მოვლენებს ასე გადმოგვცემს: „სომხეთის მეფეებმა მეზობლებს მიწები წაართვეს. სხვათა შორის მაშინ ქართველთა ტომებისათვისაც წაურთმევიათ პარიადრის სანახები, რომელიც ტაოსა და სპერს შეიცავდა, ხორზენი და გუგარეთი (გუგარენი), ხოლო ხალიბებსა და მოსინიკებს — კარინი და დერქსინი (იქვე). ეს ამბავი 191 წ. (ქ. წ.) შემდეგ მომხდარა და სომეხთა პირველი იერიში ქართველთა მიწა-წყლის დასაპყრობად. ამ დაპყრობილი ქვეყნების ბედი ამით სამუდამოდ და საბოლოოდ არ გადაწყვეტილა“ (ივანე ჯავახიშვილი, საქართველოს საზღვრები).

 ქრისტიანობის გავრცელებასთან ერთად ადრეულ  საუკუნეებში მოხდა ქართველთა და სომეხთა საეკლესიო დაპირისპირება, ქართველი ერი მტკიცედ დადგა ქალკედონიკურ, მართლმადიდებლურ რწმენაზე, რამაც გამოიწვია ჩვენი მეზობლების გულისწყრომა და რისხვა. და 607 წელს ქრისტეს აქით სომხებმაც მოიწვიეს დვინს კრება. ამ კრებაზე  სომეხთა მაშინდელმა კათალიკოსმა აბრაამმა შეაჩვენა და დაწყევლა ქართველი ერი:  „ჩვენ დავწყევლეთ და პირქვე დავამხეთ ქართველთა კათალიკოსი კირიონი (პირველი – ა.ს.) და ქართველებზე ვბრძანებთ, რომ სომხებმა ამის შემდეგ არ იქონიონ არავითარი მისვლა-მოსვლა ქართველებთან, არავითარი ურთიერთობა, არც ლოცვითა, არც ჭამა-სმითა, არც მეგობრობითა და არც შვილების აღზრდითა. არ გაბედონ წასვლა სალოცავად არც სახელ გათქმულ მცხეთის ჯვარისა, არც მანგლისის ჯვარისა, არ მისცენ ნება სიარულისა ჩვენს ეკლესიებში, ერიდნენ იმათთან დამოკიდებულებას ცოლ-ქმრობისას, ნება ეძლევათ მხოლოდ აღებმიცემობა იქონიონ, როგორც ურიებთან. ვინც ამ ბრძანებას გადავა, წყეულიმცა არს იგი სულითა და ხორცითა და ყოვლის ცხოვრებითა“.

ხედავთ, მხოლოდ ვაჭრობისა და აღებ-მიცემობის ნება დართო, რაიც გაჩენის დღიდან ქცეულა მათ ზნე-ჩვეულებად და  არსებობის უპირველეს წყაროდ.

მალე ეს წყევლა-ანათემა ბუმერანგად დაუბრუნდა ამ ხალხს და მრავალი საუკუნის მანძილზე მოუსპო სახელმწიფოებრიობა და აქცია ბოგანო, შარა-გზაზე გადებულ ხალხად.

 საქართველოში არსებულ დღევანდელ ვნებათაღელვას ხელი შეუწყო ყოველ სომეხთა კათალიკოსის გარეგინ მეორის ვიზიტმა და მისმა შეხვედრებმა მთავრობის მეთაურებთან თუ ქართული ეკლესიის საჭეთმპყრობელთან. ჩვენთვის საინტერესოა ის ფაქტიც  თუ როგორ მიიღო საქართველოს ეკლესიის მეთაურმა წინამძღვარი იმ ეკლესიისა, რომელმაც საუკუნოდ დაწყევლა ქართული ეკლესია და ქართველი ერი და ეს წყევლა, როგორც ვიცით,  ჯერ არავის მოუხსნია სომეხთა ეკლესიის მღვდელთმთავრებიდან.

მე-19 საუკუნეში შემოსული რუსეთის იმპერიის ერთ-ერთი ემისარი გრიბოედოვი, გაეცნო რა არსსა და ხასიათს ამ ხალხისას, რუსეთის იმპერატორს წერდა: „თქვენო აღმატებულესობავ, არ დაუშვათ სომხების დასახლება ცენტრალურ რუსულ მიწებზე. ისინი იმ ტომთაგანი არიან, რომლებიც იცხოვრებენ რა რამდენიმე ათეულ წელს, დაიწყებენ ყვირილს მთელს დუნიაზე, რომ ეს მიწა მათი წინაპრებისაა“ (ა. ს. გრიბოედოვი. წერილიდან „რუსეთის იმპერატორისადმი“).

აი, რა ზუსტად ამოიცნო რუსეთის იმპერიის ჩინოვნიკმა მათი დაფარული ბუნება და რა ღმერთი უწყრებოდათ ჩვენს მეფეებს?

სამწუხაროდ ჩვენმა საზოგადოებამ, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, არ იცის ამ ორი ერის ურთიერთობის ისტორია, რომელიც არც თუ ისე სახარბიელო ფურცლებს შეიცავს. კავკასიაში მათი გამოჩენიდან იწყება ტერიტორიული დავები და მას თანდართული სხვა პრობლემები.

საკმარისია გავიხსენოთ რუსეთის იმპერიისაგან ახლად თავდახსნილი საქართველოს  1918-1921 წლების მდგომარეობაც. ანტანტის ქვეყნების დახმარებასა და მხარდაჭერას მოიმედე და მათგანვე წაქეზებული სომხეთის მაშინდელი რესპუბლიკა ომის გამოუცხადებლად შემოიჭრა საქართველოს ტერიტორიაზე ქართული მიწების მიერთების მიზნით. საქართველომ არა თუ მოიგერია ეს შემოტევა, არამედ შეტევაზეც გადავიდა და რომ არა ინგლისის ჩარევა, ჩვენი ჯარები ერევანშიც შევიდოდნენ…

ჰაიკები აცხადებენ, რომ არიან კავკასიელები და უხსოვარი დროიდან ბინადრობდნენ კავკასიაში. პრეტენზიას აცხადებენ თითქმის მთელს პირაქეთა კავკასიაზე. სინამდვილეში კი საქმე სხვაგვარადაა.  ევროპელი მკვლევარებისა და მეცნიერების დასკვნები შორსაა მათი ზღაპრებისაგან.

ჩვენი ერის უგვირგვინო მეფე წმინდა ილია მართალი თავის „ქვათა ღაღადში“  მათი შეთხზული ზღაპრების გასაბათილებლად იმოწმებს იმ დროის სწავლულ ევროპელ ავტორიტეტებს: ლერონმანს, მასპეროს, დელორიეს, სერებრიაკოვს, ნიკოლსკის, რომლებიც არქეოლოგიურ მასალებზე დაყრდნობით აცხადებენ, რომ ამ მიწებზე ცხოვრობდნენ სხვა ხალხები, რომელთა ლურსმული წარწერების ახსნა შესაძლებელია მხოლოდ ქართული ენის მეშვეობითო.

„ჩვენის აზრით, – ამბობს ლენორმანი, – არმენიაში ნაპოვნ ლურსმულ წარწერათა ენა მეტისმეტად ემსგავსება ქართულს ენას“… „იმედი მაქვს მომავალში, როდესაც ახლანდელი ჩემი გამოკვლევა წინ წაიწევს, ბლომად წარმოვადგინო შეურყეველნი საბუთნი ამ მსგავსებისა. ეხლა-კი წარმოგიდგენთ ერთს შეურყეველს საბუთს, დაფუძნებულს არსებითის სახელის ბრუნვაზედა“.

ამას ზედ უმატებს ლენორმანი: „ალაროდიელნი (იბერნი) წარმოადგენენ სწორედ იმ ძველს რასას, რომელიც ზევით მოვიხსენიეთ და რომელსაც დაუტოვებია არმენიის ლურსმული წარწერანი“.

„ჰაოსიანნი შემოვიდნენ არმენიაში ვანის სულ ბოლონდელ წარწერის გამოჭრის შემდეგ, სახელდობრ იმ დროს, როცა თვით წარწერის გამომჭრელმა ერმა (ურარტელებმა), შესუსტებულმა რამდენისამე საუკუნის განუწყვეტელ ბრძოლით საზარელ ნინევიის (ასურელთ) და ბაბილონის მფლობელებთან, დაიწია ჩრდილოეთისაკენ, სწორედ იმ ადგილებისაკენ, რომელსაც ძველეთი უწოდდა „ივერიას“ და ეხლა უწოდებენ საქართველოს (Géorgie)“.

მეორე დიდი მცოდნე და მკვლევარი ძველისძველის ისტორიისა მასპერო ამბობს: „მთიანი ქვეყანა (ურარტი), საიდამაც გამოდიან ტიგრი და ეფრატი, ჯერ კიდევ ასურელთა მეფის სარგონის დროს (721 წ.) დასახლებული იყო ერთის მოდგმის ერითა, რომელიც მთლად განსხვავებულია ეხლანდელ სომეხთაგან და ეკუთვნის ნათესაობით ქართველებსა. ეს დასკვნა ლენორმანისა სახელგანთქმულად დამტკიცებულ იქმნა სეისის და გუიარის მეცნიერულ ღვაწლითაო.“

ლენორმანი იზიარებს მეცნიერ ანრი რაულსონის აზრს: „ ურარტის ენას არა აქვს არარიგი ნათესაობა ეხლანდელ ჰაოსიანთ ენასთან“. ჰაოსიანნი გამოვიდნენ ფრიგიიდგან და ნელ-ნელა დაიპყრეს ფრიგიის აღმოსავლეთით მდებარე მაღლობნი, საიდანაც ძველი ურარტელნი მემკვიდრენი გააძევეს და ზოგი ჩანთქეს და შესცვალეს მათი სახელი, ენა, სარწმუნოება, გარდამოცემანი თავიანთითაო“.

ამასვე ამბობდა სომხური ისტორიოგრაფიის მამამთავარი მოსე ხორანელიც ჯერ კიდევ ათეულობით საუკუნეების წინ: „ძველი სომხეთი უმაღლეს დონეზე ფლობდა უნარს შეერწყა ის ტომები, ვინც მათ ტერიტორიაზე მოდიოდა. ამას ადასტურებენ მრავალრიცხოვან ტომთაგან წამომდგარი პიროვნებებიც, რომლებიც სხვადასხვა დროს მოვიდნენ ამქვეყანაში. მათგან წამოიშვნენ მრავალრიცხოვანი დიდი სახელმწიფო მოღვაწენი და მეფენი, მე უკვე არაფერს ვამბობ სომეხთა განმანათლებელზე, წარმოშობით პართიელზე, წმინდა გრიგორზე, ანაკასძეზე“. История Армении Моисея Хоренского .М,1893.с.221.

როგორც ვხედავთ, სომხური რელიგიის დამფუძნებელი წარმოშობით პართიიდან არის, ესე იგი წარმოადგენს თურქული წარმომავლობის პირს.

მთელ რიგ სომეხ მეცნიერებს, ჯერ კიდევ სომხური დამწერლობის შემოღების გარიჟრაჟზე დაუწყიათ წარსულისა და აწმყოს გაყალბება. საუკუნეთა მანძილზე აყალბებენ სხვათა ისტორიასა და წარსულს, ითვისებენ და იჩემებენ სხვათა მატერიალური და სულიერი კულტურის ძეგლებსა და მიღწევებს.

თვით მოსე ხორენელი  თავისი ხალხის შესახებ წერდა, რომ „როგორცთანამედროვედროს, წარსულდროშიცჰაიებიარიჩენდნენმეცნიერებისადმიინტერესს, რომლებიც გადმოიცემოდნენ სიმღერების საშუალებით. ამიტომ ზედმეტია საუბარი ჭკუასუსტი, უვიცი და ველური ადამიანების შესახებ“.   „ჩვენ (ესეიგიჰაიები) პატარა, მცირერიცხოვანი, სუსტი და ბევრ შემთხვევაში, სხვისი ბატონობის ქვეშ მცხოვრები ხალხი ვართ“.  История Армении Моисея Хоренского.М…,1893,с4.

ეს მოსაზრება კიდევ უფრო გაამყარა და დაადასტურა შემდგომმა საუკუნეებმა.

საბედნიეროდ არსებობს სომეხთა შორის მეცნიერნი და საზოგადო მოღვაწენი, რომელთა  შეფასებები ობიექტურად ასახავენ წარსულსა და აწმყოს, რეალობას  ყოველგვარი შელამაზებისა და სამკაულების გარეშე წარმოგვიდგენენ.

ასე გვაცნობს ჰაიკების ნამდვილ სამშობლოს ბ. იშხანიანი ჯერ კიდევ წინა საუკუნის დასაწყისში: „სომეხთა ნამდვილი სამშობლო – „დიდი სომხეთი“ არის  მცირე აზია“  ბ. იშხანიანი, „კავკასიის ხალხები“ 1916

„დიდი სომხეთის“ სიზმარში ხილულ ზმანებას აცამტვერებს თვით ბატონი იშხანიანი, მან აღიარა რომ, დასავლეთ აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე ისტორიულად არ არსებობდა სომხური სახელმწიფოები. ის წერდა, რომ „სომხებიდასახლებულნიიყვნენკავკასიისსხვადასხვენაწილებშიმხოლოდუკანასკნელისაუკუნეებისგანმავლობაში“. Ишханян Б. Народности Кавказа( Статистическо- экономическое исследование ), Петроград,1916, с.16.

სომეხთა გაურკვევლ წარმომავლობაზე და მის გაურკვეველ წარსულზე საუბრობს თვით ჰაიკი მეცნიერი მანუკ აღაბეგიანიც: „სად არის სომეხი ხალხის ძირები, როგორ, როდის, რომელ დროში, საიდან და როგორი გზებით მოვიდა ის აქ… ჩვენ არ ვფლობთ ზუსტ და ნათელ დასტურს ამისას“. მანუკ აღაბეგიანი, ცნობილი ლიტერატურატმცოდნე, ენათმეცნიერი, ფოლკლორისტი, აკადემიკოსი, „სომხური ლიტერატურის ისტორია“, 1975

„სომხური წყაროები ჰაიკის წარმოშობას და მის ხალხს სომხეთში განაკუთვნებენ 2200 წელს ჩვენს ერამდის და მოჰყავთ ერთმანეთის გამომრიცხავი ბელადებისა და მეფეების სია ჩვენს წელთაღრიცხვამდის, 800 წლამდის. თანამედროვე მეცნიერება მხარს არ უჭერს ამ ლეგენდას. ხალხებს ინდივიდებისაგან განსხვავებით უყვართ თავისი ასაკის მომატება…“ ამბობს ჰაიკი ისტორიკოსი ნ. პასტერმაჯიანი.

სომხების მიერ დაჟინებულ სახელმწიფოებრიობის ისტორიას ცივ წყალს ასხამს ჰაიკი ავტორი:„სომხებს არ ჰქონიათ სახელმწიფოებრიობა, ისინი არ არიან დაკავშირებული სამშობლოს გრძნობით და არ არიან დაკავშირებული პოლიტიკური ძაფებით. სომხური პატრიოტიზმი მხოლოდ დაკავშირებულია საცხოვრებელ ადგილთან“.  გევორქ ასლანი, ცნობილი სომეხი ისტორიკოსი, „სომხეთი და სომხები“, 1914

პარიზში გამოცემულ წიგნში სომეხი გევორქ ასლანი ასე ახასიათებს სომხეთის ისტორიის მამად წოდებულს: „ჩვენ უნდა მივიღოთ, რომ მოსე ხორენელი ამ თავის ზღაპრებს ხაპავდა სირიული ზღაპრებისაგან  ან კიდევ გაიგონა სომხეთის გარშემო მოარული ხურიტებისაგან და  ოსტატურად შემოსა თავისი გამონაგონებით. თვით სარგებლობდა სირიისა და ირანის წყაროებით. იასენჰენის ებრაელთა ომებისაგან  მიითვისა ნაწყვეტები, ეზებენის ეკლესიის ისტორიიდან, პასხალიადან და მალალესედან“. გევორქ ასლანი, „ისტორიული ეტიუდი სომხეთის მოსახლეობის შესახებ“, პარიზი, 1909

სომეხი მეცნიერის ჰოვანისიანის აღიარებით „მოკლედროისგამოკლებით, ძველდროში, მიწებიგაშლილიკილიკიიდანკავკასიამდისარასდროსეკუთვნოდათსომხებს“  Richard G.Hovannissian. The republic of Armenia. Lps-An-s. vol.2, p 332

 სხვა სომეხი მეცნიერი ასეთი აზრისაა სომხეთის ისტორიასა და მის ერთ-ერთ პირველ ჟამთაღმწერელზე : „პირველი სომეხი დინასტია შედგება არა ისტორიული პიროვნებებით, არამედ გამოგონილი ზღაპრების პიროვნებებისაგან. თვით მოსე ხორენელი არ არის მე-5-ე საუკუნის ისტორიკოსი, არამედ ისტორიკოს-ფალსიფიკატორი, მცხოვრები მეშვიდე საუკუნეში“. აიკაზიანი, ცნობილი სომეხი ისტორიკოსი, „სომხური ისტორია“, პარიზი, 1919

ანალოგიურ აზრს გამოთქვამს ჰაიკი ყარაღაშიანი თავის ლონდონში გამოცემულ წიგნში:„სომხების წარსულის შესახებ არ არის ცნობები, რომლებიც შეიძლება ჩაითვალოს  ისტორიად ან გადმოცემად. ქრისტიანობის მიღების შემდეგ მოიგონეს ჰაიკის ნოესთან ნათესაობა. მიღებულია, რომ თორგომის შთამომავალია, ნოეს ძის იაფეტის ერთ-ერთი შვილიშვილთაგანი.  რამეთუ ძველ ისტორიკოსთაგან ზოგიერთმა თორგომის სახელი, მოხსენიებული ებრაულ ისტორიულ წყაროებში, უჩვენეს როგორც სომხეთის ნაწილი, ოჯახი, მოდგმა, ერი თორგომისა. ამის შესახებ პირველი დაწერა მოსე ხორანელმა“. ყარაღაშიანი, „აღმოსავლური საკითხის ისტორია“,  ლონდონი, 1905

სომხური ისტორიოგრაფიის პანარმენიული იდეოლოგიის ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელი პატკანოვი ასე ახასიათებს კაცობრიობის ცივილიზაციის პიონერის სახელის დამჩემებელ საკუთარ ხალხს: „სომხები არასოდეს თამაშობდნენ განსაკუთრებულ როლს კაცობრიობის ისტორიაში. ეს არ არის პოლიტიკური ტერმინი, არამედ არის გეოგრაფიული მხარის დასახელება, რომელზედაც განბნეულია სომეხთა ცალკეული დასახლებები. სომხები ყოველთვის იყვნენ ცუდი მიწის მეურნეები, რომელზედაც ცხოვრობდნენ, მაგრამ ისინი ყოველთვის მონდომებით ემსახურებოდნენ ძლიერებს, თავისიანთა გაყიდვით…“  ნ. პატკანოვი, ცნობილი სომეხი ისტორიკოსი, არმენისტი, „ვანის წარწერები და მათი მნიშვნელობა წინა აზიისათვის“, 1875

 

თანამედროვე სომხების საყვარელი მწერალი  რაფფი (აკოფ მელიკ აკოფიანი) ნაწარმოებში სახელწოდებით „სამველ“ სომხური ეთნოსის ისტორიის შესახებ აღიარებს შემდეგს: „ჩვენიმშრალიისტორიაისტორიკოსსაწვდისძალიან მწირეცნობებს. ჩვენილიტერატურავერწავიდასაეკლესიომწერლობისიქით“.  Раффи(Акоп Мелик Акопян) Самвел.Издательство Анастап,Ереван ,1971, с.16

 „სომეხი ხალხის ისტორიის“ წიგნში აღნიშნულია, რომ „ჯერკიდევვერავინვერაფრით  დაამტკიცა, რომტიგრანი, არტაშეცი, არტავაზდიდასხვებისომხებიიყვნენ“. История армянского народа …,с.80

სინამდვილეში სახელწოდება „ჰაიასტანი“ აღმოცენდა XX საუკუნის 20–იან წლებში და გამოიყენებოდა არა როგორც ეროვნული ან ეთნიკური ტერმინი, არამედ პოლიტიკური ტერმინი. კანაფციანი, აკრიტიკებდა რა მეორე სომეხ მეცნიერს ა. ხაჩატრიანს, წერდა, რომ „ა. ხაჩატრიანიწიგნში „სომხეთისისტორია „მიხი“ წერილობითინიშნებისპერიოდში“ ჰყვებაჰაიასისქვეყნისარმენებთან  კავშირისშესახებ. მაგრამმისიჰაესებისსომხურტერმინჰაიასტან, (ჰაიას +თუნ) (სახლი) ესეიგი „ჰაიასებისსახლი“.შედარებითიანალიზიუჩვენებს, რომსომხურიგრამატიკულინორმებისსაპირისპიროწონაშიწარმოადგენსღიააკომოდაციას, ცრუეტიმოლოგიას“.  Канапцян Г. Хайаса, с.163

ბიზანტიის ტერიტორიაზე სომხებს უყურებდნენ, როგორც დესტაბილიზაციის ფაქტორის მატარებლებს, როგორც ინტრიგების, უწესრიგობების მხლართველ უცხო ელემენტს. ეს დაადასტურა გამოჩენილმა სომეხმა ისტორიკოსმა გ. ადონცმა. ის წერდა “არისასეთიფასიანიინფორმაციაიმისშესახებ, რომიუსტინიანესერთ-ერთმაახლოშთამომავალმაგაუგზავნაირანისმმართველსსომხეთისნახარხარებისდასომხებისარმიისმისამართითბრალდებისწერილი.  იმპერატორიწერდა, რომსომხებიმეტადარასაიმედონიდაარასანდონიარიან, ისინიჩვენსშორისცხოვრობენდახლართავენინტრიგებს. მოდითშევთანმხდეთ, მეშევკრებჩემსსომხებს (ესეიგისომხებსბიზანტიისტერიტორიაზემცხოვრებთ) დაგავგზავნიმათსთრაკიაში, თქვენკიშეკრიბეთთქვენები (ესეიგისომხები, რომლებიცსასანიდებისსახელმწიფოსტერიტორიიაზეცხოვრობენ) დაგაგზავნეთისინიაღმოსავლეთით,  თუისინიიქდაიღუპებიან, ნიშნავს –დაიღუპებიანმტრები, თუმოკლავენ, მოკლავენჩვენსმტრებსდაჩვენვიცხოვრებთმშვიდობიანადდაუდრტვინველად“.  Адонц Н.Армения в эпоху Юстиана. М.1968, с 206-207.

ჰაიკების დიდ პოეტს ეგიშე ჩარენცს  ეკუთვნის ასეთი ფრაზაც: „ჩვენში პირფერობა ჯერ კიდევ დედის მუცელში ჩნდება“

ქართველი ხალხის დიდმა მოყვარულმა და მისი ფასის კარგმა მცნობმა ოვანეს თუმანიანმა საუკუნის დასაწყისში თავის ერს ასეთი დიაგნოზი დაუსვა: „ჭეშმარიტი განკურნება უნდა დაიწყოს შიგნიდან, იმიტომ რომ ჩვენ შინაგანად ვართ დაავადებულნი“. „ჩვენი უბედური ტომი არასდროს არ იყო პოლიტიკურად დამოუკიდებელი“. ოვანეს თუმანიანი, „რჩეული პროზა“ გვ. 201, ერევანი, 1977

ერთ-ერთი სომეხი მეცნიერის დასკვნები მოტანილი აქვს თავის წიგნში სტეფანე შაუმიანს:„XX საუკუნისდასაწყისშისომეხიმწერალივ. ფაფაზიანისომხებისგანვითარებისცნობებისმოცემისასწერს: „სომეხიხალხიიყოსრულიადუვიცი, გაუნათლებელი, ველურიდაუპირველესყოვლისაშეუგნებელი. ადამიანებიძირითადადდაკავებულნიიყვნენდარბევებითადაყაჩაღობებით… ისინიმსგავსადჩრდილოელიველურებისაცხოვრობდნენნადირობით“. Степан Шаумян . Избранные произведения .Том 1, с.390

დღევანდელ სომეხთა უმრავლესობა მოდებული არის რა მთელს დედამიწას, ეწევიან ყალბ თვითრეკლამას და თავიანთ თავს ასაღებენ დანარჩენი კაცობრიობის განმანათლებლებლად და ქრისტეს სჯულის კინაღამ ქრისტეშობამდის მატარებლად, სინამდვილეში კი მათთვის მეტად საჩოთირო რამეებთან გვაქვს საქმე. სომეხთა ქრისტიანობას ასე წარმოაჩენს მთელი რიგი სომეხი მეცნიერებისა:

„სომხური ეკლესია, შეიარაღდა რა ქრისტიანული დროშით, ყოველ დროს ანადგურებდა ისტორიული ალბანეთისა და მისი განუყოფელი ნაწილის ყარაბაღის (არცახის) ხალხებს და იცოდა შეგუებოდა ისტორიულ სიტუაციას, სამსახურს უწევდა სეფევიდებს, შემდეგ რუსეთის იმპერიას, ზუსტად ისე, როცა თავის დროზე ემსახურებოდა ბიზანტიას, ირანელ სასანიდებს, არაბ ხალიფებს და მონღოლებს“. ნ. ს. ვართაპეტოვი, „ამიერკავკასიის ქრისტიანული ძეგლები“ 

თანამედროვე სომეხი მეცნიერი ა. პერიხანიანი, ადასტურებს რა ამ აზრს, წერს, რომ „იმდროისათვისსატაძროპროსტიტუციაწარმოადგენდარიტუალურადათს, რომელშიცმონაწილეობდასაზოგადოებისყველაფენა, დაწყებულიარისტოკრატიიდანდამთავრებულიმონებით. Периханян А.Г.Храмовые объединяния Малой Азии и Армении.М.,1959,с.129

მეორე სომეხი მეცნიერი ქაფანციანი აღნიშნავდა სომეხი მეფეების ძველი დროის სხვა ნიშან-თვისებასაც, რომელიც უტოლდებოდა პროსტიტუციას. ის წერდა “ჰაიასებისმეფეღვიძლდაზე  დაქორწინდა“ Капанцян Г.Хайаса.,с119

სომეხი მეცნიერი ხაჩატურიანიც აღნიშნავს მოცემული ტრადიციის ბატონობას სომეხ მეფეთა შორის, ჯერ კიდევ ქრისტიანული ჟამთაღმწერლობის დასაწყისში. Хачатрян А. История Армении в клинописный период.Эреван,1933,с.49.

ქაფანციანიც ადასტურებს, რომ ანაიტის ეკლესიებში „მომსახურეობასუწევდნენსაეკლესიოპროსტიტუტკა–ხიეროუდლები“Капанцян Г. Хайаса, с.86

გარდასულ დროთა ქრონიკებში კი ვაწყდებით ასეთ შემზარავ ფაქტებსაც:

„ამ დროისათვის სომხებს შორის იყო კანიბალიზმის შემთხვევებიც. სომხური წყაროების ცნობების მიხედვით, სომხები ჰყიდდნენ თავიანთი თანამემამულეების ხორცსაც. მაგალითად 326-408 გრამი ადამიანის ხორცი იყიდებოდა 100 დეკანად. სომხები ადამიანის ხორცს დაკონსერვებული სახითაც ჰყიდნენ“.  Армянские источники о монг…. с.27

მე-5-ე საუკუნის სომეხი ისტორიკოსის ფავსტა ბიუზდანის სიტყვებით, „სომხებმა მხოლოდ გარეგნულად მიიღეს სახელწოდება „ქრისტიანი“, ასე რომ კერპთთაყვანისმცემლობა კიდევ უფრო აგრძელებს გამოვლინებას საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში“.  Налбандян В.С.Армянская литература .М..,1976,с.18

„ხალიფმააბდულმელიქმა, გააუქმარაალბანეთისეკლესია, დაუქვემდებარაალბანელიქრისტიანებისომხურეკლესიასდასომხეთისსაკათალიკოსოს,ამდროიდანდაიწყოსომხურიეკლესიისმიერძველალბანურიკულტურისსისტემატიზირებულიგანადგურებისპროცესი“ – ამასადასტურებსსომეხიავტორიტერ–გრიგორიანი. ისწერდა  „მოსეკაგავანცისნაწარმოებმა (ალბანელიისტორიკოსის) ჩვენამდისვერმოაღწიასრულყოფილისახით.  სომეხმაბერებმა, რომლებიცაწარმოებდნენმოცემულინაშრომისთარგმანსსომხურენაზე, სომეხიკათალიკოსების  ბრძანებითდაუშვესუამრავიგაყალბება“.  Тер-Григорян. Борьба Арцаха с арабскими захватчиками в IХ веке. Б, 1942, с 42

მოსე ხორენელი წერდა, რომ სომხურმაეკლესიამარაბეთისხალიფატისდახმარებით 704 წელსალბანურიეკლესიისთავისქვეშდაქვემდებარებისასსრულიადგაანადგურარაცალბანურენაზეიყოდაწერილიალბანეთისისტორიისშესახებ.  Моисей Хоренский. История Агвании. Кн 1, гл.12

საინტერესოდ გვიხასიათებს სომხურ ხასიათს არმენი ლევონ მელიკ-შახნაზარიანი თავის ნაშრომში „სომეხი ხალხის ხასიათი“:

„სომხური ხასიათი მიეჩვია ყოფნის საკუთარი სტიქიის გაშუქებას, მისთვის მიუღებელია ნაკლებად ცნობადობა. სომეხი „სარკის წინ ცხოვრობს“, გამუდმებით შესქერის საკუთარ თავს ყოველი მხრიდან: როგორ გამოვიყურები, გავაკეთე კი ყველაფერი სწორად და როგორ მიიღებს ამას სამყარო?“

„პრიმიტიულ და პროვინციალურ სომხურ ნაციონალიზმს ხშირად შესწევს უნარი გადაიზარდოს  ნებესმიერი სხვა ერის წარმომადგენლებთან კომპლიმენტარული თანაცხოვრების, რაც არსებითად აერთიანებს ხალხს,  შესაძლებლობის სრულ უარყოფაში. ამ შემთხვევაში სომხური ნაციონალიზმი ადვილად გარდაიქმნება ნაციონალურ ამპარტავნობაში, სხვა ერის წარმომადგენლებს შორის რაიმე ღირსების არსებობის უარყოფამდის: პრესტიჟის საკითხად ხშირად ხდება სომხური ძირების ძებნა სხვა ხალხების გამოჩენილ მოღვაწეებში.

სომეხთა ამ ფართოდ გავრცელებულ დაავადებაში არ იციან შეჩერება, „პოულობენ“ რა სომხებს ყველა ხალხთა გენიებს შორის. ამგვარი ძიებები ხანდისხან ყალიბდება ფართოდ რეკლამირებულ (და უნდა ითქვას ხალხის წიაღში მეტად პოპულარულ) „სამეცნიერო“ შრომებში, რომელთა უმთავრესი მიზანია, ყოველი ხედვით „დაამტკიცონ“ სომეხი ხალხის ეს განუმეორებლობა“.   

ნათქვამია, „მუნჯის ენა დედამ იცისო“, ვერაფერს შეედავები პატიოსან სომეხ მეცნიერს!

ინტერესმოკლებული არ იქნება ისიც თუ გავეცნობით უცხოელი მოღვაწეების გამონათქვამებს სომეხი ხალხის ისტორიისა და სომხური ეთნოსის შესახებ, რომლებიც ნათლად წარმოაჩენენ სახეს ამ ხალხისას:

ტაციტიუსი წერდა, რომ „სომხები მათი ორპირი ქმედებით იწვევდნენ ხან ერთი, ხან მეორე ქვეყნის შეიარაღებულ ძალებს მათ მიწებზე, ხასიათის სირთულით ისინი ჰგვანან პართიელებს, აღირივნენ მათში ქორწინებებით, თავისუფლება მათთვის უცხოა, ისინი მეტადრე მიდრეკილნი არიან მონობისკენ“ Тацит Корнелий. Сочинения.т.2, СПБ,1887, с.395-396

„სომხეთი, როგორც სახელმწიფო, არ თამაშობდა რაიმე მნიშვნელოვან როლს კაცობრიობის ისტორიაში, მისი სახელწოდება იყო გეოგრაფიული ტერმინი, გავრცელებული სომხების მიერ, ის იყო ასურელების, მიდიელების ირანელების, ბერძნების, მონღოლების, რუსების… – დავათა განთავსების არენა“ (პ. კეროპ პატკანოვი. ვანის წარწერები და მათი მნიშვნელობა წინა აზიის ისტორიისათვის . СПб.1981, стр. 36-37. მაგდა ნეიმანის წიგნიდან „არმენია“ СПб, 1899.)

„ჩვენ ჯერ კიდევ არ ვსაუბრობთ სომხური სახელმძღვანელოების შესახებ, რომლებმაც თავიანთ თავზე აიღეს ყველა მათი მეზობლის „გაკულტურების“ ყოვლისმომცველი მისია. სახელმძღვანელოებში, რომლებშიც წერია ამ ვაი სახელმწიფოს – „დიდი სომხეთის“ შესახებ. საეკლესიო სკოლებში დიდი სომხეთის რუკებიც კი ვრცელდება, რომლის დედაქალაქს წარმოადგენს თბილისი და რომლის საზღვრები ვორონეჟამდისაც კი აღწევენ“.

„სომხებმა დაიწყეს ადგილობრივი მოსახლეობის სისხლის გამოწოვა. არ დაკმაკოფილდნენ რა ამით, ისინი აწარმოებდნენ ადგილობრივი მუსულმანი მოსახლეობის რეპუტაციის დაცემის პოლიტიკას, მომავალში მათი მიწების მითვისების მიზნით“. (რუსი მკვლევარი ვ.ლ. ველიჩკო. В.Л. Величко. «Русское дело и междуплеменные вопросы. – Полное собрание публицистических сочинений». Том 1. СПб., 1904)

ისტორიკოსი ა. ანინსკი XIX საუკუნის დასასრულს წერდა:

 „იმასთან კავშირში, რომ არ შემონახულა არაფერი, რაც მოწმობდა ძველის სომხების პოლიტიკურ სიძლიერესა და კულტურის მნიშვნელობაზე, საჭიროებს ვიფიქროთ, რომ ისინი არც პირველს ფლობდნენ და არც მეორეს. ეტყობა ისინი ყოველთვის მცირერიცხოვანნი და ველური ტომები იყვნენ. არასდროს ფლობდნენ სრულ პოლიტიკურ დამოუკიდებლობას. ამასთან არის დაკავშირებული სომეხთა შემოქმედების მყვირალა სიღარიბე. საუბარი მეცნიერებაზე საერთოდ არ შეიძლება. სომხებს თავისი არსებობის მანძილზე არაფერი შეუქმნიათ თვითმყოფადი“.

მკვლევარი ვ. ელიხოვსკაია წერდა:

„მთელს დუნიაზე გაბნეული სომხები იყენებენ იმ ხალხთა ადათებს, ტანსაცმელს, ტრადიციებს, სადაც ისინი ცხოვრობენ. თურქეთში სომეხს თურქისაგან ვერ გამოარჩევ, სპარსეთში სპარსისაგან“.

„სომხებს ძალუძთ გაუფუჭონ ცხოვრება ნებისმიერს. ისინი არიან ორმაგი მოქალაქეობის ადამიანები, ორმაგი სტანდარტისა, ესე იგი „მხეცუნიები“ გარკვეული საცხოვრისის გარეშე“. М.Тагаев, «Москва, или Центр международного терроризма и геноцида»

 

„სომეხი ემორჩილება მხოლოდ ძალას. მათთან ურთიერთობაში თავი მკაცრად უნდა გეჭიროს, არავითარი ლმობიერება. თუ ამგვარი ხდება, ის იქცევა როგორც პატრონის მომტყუებელი მონა, რამეთუ მათი წინაპრები დაცემული მონები იყვნენ. მის ტვინში თავისუფალი ადამიანის ელემენტები ისტორიულად არ წარმოქმნილა. ამიტომაც სომხებს არ შესწევთ უნარი აღიქვან ნორმალური საკაცობრიო თანაცხოვრების ზნეობრივი საწყისი“.  (ველიჩკო, „Кавказ“).

„მე მათთან (სომხებთან) არასდროს შემეძლო მოლაპარაკება. მათი ეშმაკობა საკმაოდ გულისამრევია, სიმდაბლე საკმაოდ აუტანელია, უნამუსობა იმსახურებს სინანულს“ (ფრანგი მოგზაური გრაფი დე შოლიე).

„ეს ეკლესია გარკვეულ პერიოდში ფულის გამყალბებლების თავშესაფარი იყო. ამ მონასტერმა ჩემში უფრო პოლიტიკური ცენტრის შთაბეჭდილება შექმნა, ვიდრე რელიგიური ტაძრისა“. (ფრანგი მეცნიერი დე ბანი. ეჩმიაძინის ეკლესიაში ვიზიტის შესახებ)

ფრიდრიხ ენგელსი:

„სომეხი მონები და კონკუბინები იყვნენ პირველი მოცეკვავეები და პროსტიტუტკები, რომლებიც ემსახურებოდნენ კორინთოში (აფროდიტეს კონკუბინები) და ინდოეთის ტაძრებშიც კი“.

კარლ მარქსი:

„სომხები პირველი ერია, რომელთაც დაიწყეს თავიანთი ქალების გამოყენება სხვა ხალხების ქვეშაგებად, როგორც გადარჩენის საშუალება“.

ალექსანდრე დიუმა (მამა): „კავკასიური მოგზაურობა“:

 „სომხები ყოველთვის ცხოვრობდნენ მმართველთა ხელისუფლების ქვეშ, რომლებიც ემსახურებოდნენ სომხების რელიგიისგან განსხვავებულ რელიგიას. შედეგად კი ისინი ხდებოდნენ ადამიანებად, რომლებიც მალავდნენ თავიანთ აზრებს, გრძნობებს და განზრახვებს, ხდებოდნენ არამზადები და მატყუარები“.

მისიონრების კავშირის მდივნად მომუშავე ა. ს. არნოლდი X საუკუნის დასასრულს წერდა იმის შესახებ, რომ „სომხები – ესენი არიან თავიანთ გზას აცდენილები, გამყიდველები და წარმოადგენენ უპასუხისმგებლო მკვლელ ადამიანებს“  (Armenia and ArmeniansThe Presbyterian 23.2.1894)

ინგლისელი მოგზაური ვილსონი: „სომხები ძუნწები არიან, ანგარებიანი და ნაძირლები, არვის სცემენ პატივს. ისინი ყოველგვარი წვრილმანის გაჩაღების ოსტატები არიან, ინტრიგების მოყვარულნი“.

ადამ მეცი, წარმოშობით შვეიცარიელი ებრაელი  ხალიფატის კულტურის განხილვისას წერდა:

 „სომხები თეთრებიდან ყველაზე ცუდი მონები არიან. მათ გააჩნიათ უფორმო ფეხები. სირცხვილი არ გააჩნიათ, მათში ქურდობა ძლიერ გავრცელებულია… უხეშია მათი ბუნება და ენა. თუ სომეხ მონას თუნდაც ერთი საათით დასტოვებ სამუშაოს გარეშე, მისი ბუნება მას მაშინვე ბოროტებისკენ უბიძგებს. ის კარგად მუშაობს ჯოხის ქვეშ და შიშით. თუ ხედავ, რომ ის ზარმაცობს, მხოლოდ იმიტომ რომ ეს მას  სიამოვნებას ანიჭებს, აი მაშინ საჭიროა ჯოხის აღება, უთავაზო მას და აიძულო რისი გაკეთებაც შენ გინდა“. (Москва изд-во “Наука” 1973 г.стр.144, Швейцарский Востоковед А.Мец, 1869-1917 г,эту книгу написал за 25 лет)

„მე მეჩვენება, რომ თქვენ ყველას სომხები უდანაშაულონი წარმოგიდგენიათ, უმანკო რვა წლის გოგონად. თქვენ ძალიან ცდებით. სომხებმა, განსაკუთრებით მათი უკანასკნელი მხეცობით დაგვიმტკიცეს, თუ როგორი დემონური და ბარბაროსული ხალხია“. ლორდი ჯურზონი, დიდი ბრიტანეთის ლორდთა პალატის წევრი, 1920 წლის 13 მარტი.

„სომხები, მსგავსად მოსეს ხალხისა უნდა განბნეულიყვნენ დედამიწის ზურგზე, იმ სიმდიდრის მოსაპოვებლად, რომლითაც მათივე მბრძანებლების ტვირთქვეშ არ შეეძლოთ თავიანთ მიწაზე სარგებლობა. აქედან წარმოიშვა სომხის უხასიათობის მიზეზი, ის გახდა კოსმოპოლიტი, მისი სამშობლო გახდა ის ქვეყანა, სადაც მას დიდი სარგებლობითა და უსაფრთხოებით შეეძლო გამოეყენებინა თავისი მოქნილი ჭკუა მოგებისათვის. მაგრამ ამ ურთიერთობებში ზოგიერთი სახით სჩანს მისი სულის მშიშრობა. სომეხს სჭირდება წაქეზება აშკარად მომგებიანი სავაჭრო ბრუნვის განხორციელებისათვისაც კი. ამ შემთხვევაშიც ხშირია მოპოვებულის დაკარგვის შიში, რომელიც უკვე წარმოადგენს დაწყებული საქმის წარუმატებლობის მიზეზს… ეს ყველაფერი შესაძლებელი იყო გამხდარიყო შევიწროებული მდგომარეობის ნაწილად, რომელშიც ისინი იმყოფებოდნენ აზიური მმართველობის დროს. ხან სიმდიდრე წარმოადგენდა ცხოვრებისათვის საშიშროებას, ხან კიდევ უხდებოდათ შეძენილის დამალვა. ეშმაკობა, მოქნილობა – აუცილებელი თვისებებია გაუნათლებელი, ვაჭარი ხალხებისათვის – ეს კი დამახასითებელია სომხებისათვის: მათვის ყიდვა-გაყიდვაში დაშვებულია ყოველნაირი ტყუილი, მოხვეჭვისათვის ყოველგვარი საშუალება კანონიერია. ისინი დაეუფლნენ ვაჭრობას თბილისსა და მთელს კავკასიაში. ასრულებენ ყველა სახის დავალებას, თავს იძვრენენ ყველაფერში, იღებენ ყველანაირ კონტრაქტებს, ასრულებენ კომისარიატებისა და პროვიანტული კომისიების მოვალეობებს. ისინი არიან თარჯიმნები, ჩამშვებები… სადაც შესაძლებლობა აქვთ გამორჩენა ნახონ, იქ აუცილებლად არიან სომხები. გამორჩენა – პირველი ძრავაა მთელი მათი ჩანაფიქრისა და ქმედებისა“.                                                («Обозрение российских владений за Кавказом», СПб., 1836, стр. 197-199).

ეჭვს გარეშეა, რომ ზემოთ მოყვანილი პატივცემული ავტორების გამონათქვამები დღესაც ინარჩუნებენ თავიანთ აქტუალობასა და ცხოველმყოფელობას, რაიც ვლინდება ჩვენს თვალწინ, ჩვენს თანამედროვეობაში და ამ გამონათქვამების ადრესატი სხვას უკიჟინებს, სხვას სწამებს ცილს ქსენოფობიასა და უკეთურობაში, დროა ვიფიქროთ ამაზე და საკადრისი პასუხი მიუზღვათ ავის მჩხრეკელებს.

დღეს ამერიკასა და დასავლეთ ევროპაში არსებული მდიდარი სომხური დიასპორები უამრავ თანხებს ხარჯავენ სომეხი ხალხის კულტურისა და ხელოვნების „გენიალურობის“ წარმოსაჩენად. დანაშაულებრივად ითვისებენ როგორც მეზობელი ხალხების კულტურულ მიღწევებსა და საგანძურს, ასევე საკუთარ ერს ასაღებენ კაცობრიობის ცივილიზაციის მშობლად და აკვნის დამრწევად.

არა და სქამე სულ სხვაგვარადაა, მოვუსმინოთ ისევ თვით სომეხ მეცნიერებს:

ღაზაროს აღაიანი: „ჩვენს აშუღებს არ გააჩნიათ  დასტანები ლექსებითურთ, ყველაფერი მხოლოდ ტურკჩაზეა (აზერბაიჯანულად)“  (Г.Агаян, «Произведения», т.3).  

ღ. აღაიანი: „სომეხ ხალხსა და მის აშუღებს არ გააჩნიათ სიძნელეები ტურკჩაზე საუბრისას, ეს ენა სომხებისათვის თითქმის მშობლიურია… ამიტომაც ვმღერით ტურკჩაზე (აზერბაიჯანულად)“.  (Г.Агаян, Полное собрание сочинений, III том, Ереван, 1940, стр.331, на армянском языке).

ა. ტერტერიანი: „სომხები ურთიერთობაში და საუბარში მუდამ იყენებდნენ აზერბაიჯანულ ანდაზებსა და გამონათქვანებს“.  (А.Тертерян. «Творчество Абовяна». Ереван, 1941, стр.202, на армянском языке).

მანუკ აბეგიანი:„ჩვენს განკარგულებაშია 1700-ზე მეტი ბაიათლარების სხვადასხვა ვარიაცია. სამწუხაროდ, ჩვენი ენა ღარიბია მრავალმნიშვნელოვანი სიტყვებით, უკიდურესად ცოტაა გამონათქვამები, რომლებიც ატარებენ ერთსა და იმავე აზრს და ამიტომ ჩვენ მივმართავთ კარგად ცნობილ ტურკჩას (აზერბაიჯანულს)“   (М.Абегян, «Народ-ные песни», 1904).  

მ. ნალბანდიანი, ცნობილი მწერალი ფილოსოფოსი: „ჩვენი სიმღერების უმრავლესობა ნასესხებია თურქებისაგან (აზერბაიჯანელებისაგან). მე ვიყავი სომეხთა მრავალ საცხოვრებელ ადგილებში. ყოველთვის ვცდილობდი მომესმინა რაღაც სუფთა სომხური. სამწუხაროდ, ასეთი რამის მოსმენის საშუალება მე არ მომეცა დღევანდელ დღემდის“ (М.Налбандян: (О древних стихах и напевах», Полное собрание сочинений, 1 т.).

მ. ნალბანდიანი: „სომეხი აშუღები შესაძლებელია ჩავთვალოთ სომხებად მხოლოდ იმ მიზეზის გამო, რომ ისინი სომხურ ოჯახებში დაიბადნენ“  და „რომ ისინი ყოველთვის ეყრდნობოდნენ აზერბაიჯანელი ოსტატების შემოქმედებას“ და „მათ მიერ გამოყენებული მუსიკალური ინსტრუმენტები აზერბაიჯანულია  – საზი, სანტური, კამანი ან კამანჩა, ბაღლამა“.  (М.Налбандян, Полное собрание сочинений, т.1). 

ლეო (არაქელ ბაბახანიანი): „მცირე, შეიძლება ითქვას, უმნიშნელო ნაწილი სომხური აშუღური შემოქმედებისა განეკუთვნება ჩვენს ლიტერატურას. მნიშვნელოვანი ნაწილი დიდი ნაწარმოებებისა (დასტანები, საგმირო ზღაპრები) შექმნილია თურქულ (აზერბაიჯანულ) ენაზე“.  (Лео, «История Армении», III том, Ереван, 1946, стр.1072, на армянском языке).

გ. ლევონიანი: „როგორც სახელები, რომლებიც გამოყენებულია სომეხი აშუღების მიერ, ასევე მათი ლექსებისა და სიმღერების სახელწოდებები – ყველაფერი აზერბაიჯანულია“. (Г.Левонян, «Армянские ашуги», Александрополь, 1892, на армянском языке.).

ხაჩატურ აბოვიანი: „სომხები მღერიან მხოლოდ ტურკჩაზე“, „სომხებს არ გააჩნიათ სიმღერები დასტანებით“.

ს. პ.მელიქიანი: „ სომხური მუსიკა არაა თვითმყოფადი, არამედ არის კომიტასი – მხოლოღა მუსიკალური ეთნოგრაფი“  (С.Меликян, «Ширакских песен», два выпуска «Ванских песен»). 

ამ აზრს ადასტურებენ უცხოელი სპეციალისტებიც, გავეცნოთ რამოდენიმე მათგანს:

აუგუსტ ვონ ჰაკსტჰაუზენი: „სომხები თავიანთ სიმღერებს ქმნიან და მღერიან არა სომხურზე, არამედ სასაუბრო თათრულზე (აზერბაიჯანულზე), რამდენადაც სწორედ ეს ენა წარმოადგენს საურთიერთო, სავაჭრო და ურთიერთგაგების ენას სამხერთ კავკასიის ხალხებისათვის…  შესაძლოა, სწორედ ეს  – ერთ-ერთ მიზეზთაგანია სომხურ ენაში ლექსების სუსტი გავრცელებისა, ყველაზე ცნობილი სომეხი პოეტები თავიანთი ნაწარმოებებს ფართოდ გავრცელებისათვის ყოველთვის თათრულად წერდნენ“.

ი. პროხოროვი და გ. სკუდინა: ხაჩატურიანის ბავშვობისა და სიყმაწვილის წლებში დაუვიწყარი შთაბეჭდილება დასტოვა სახალხო აშუღი-მომღერელების შემოქმედებამ, რომელთა შესრულებისას ისმოდა აზერბაიჯანის, საქართველოსა და სომხეთის სიმღერები…“  (Учебник «Советская музыкальная культура» И.Прохорова и Г.Скудиной, М., «Музыка», 1987). 

ა. კოროშენკო, ცნობილი სპეციალისტი:„… სომხებს არ გააჩნიათ თავიანთი ხალხური მუსიკა“. (А.Корещенко, «Наблюдениях над восточной музыкой, преимущественно кавказской», Московские ведомости, 1896).

„მიმაჩნია, რომ თუ კი სომხებს ეროვნული სიმღერები ჰქონდათ, მოსახლეობამ ის დაივიწყა, თუკი მღეროდნენ, მაშინაც ძირითადად თათრულ ენაზე (აზერი – ეივაზი) ან ფარსულად. საკვირველია, რომ ის სომხები, რომლებმაც თათრებისაგან გადმოიღეს მუსიკა და სიმღერები,  შეადგენენ  სომეხი მუსიკოსების 8/9 ნაწილს…  ქონდათ კი სომხებს ეროვნული ცეკვები?  მათ დაჰკარგეს საკუთარი ეროვნული მუსიკა. ყველა დღევანდელი ცეკვა ამ ხალხისა აღებულია თათრებისა და მთიელებისაგან. სომხების მიერ გადაღებული ბოლო ცეკვა ეს „ლეკურია“. თათრების ცეკვები ძლიერ ლამაზია და თვით ხალხი ჰქმნის მისი ორიგინალურობის პირობებს“.რუსი ისტორიკოსი ი. შოპენი «Исторический памятник состояния армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи»

„ცნობილმა გერმანელმა  მოგზაურმა ბოდენშტედტმა, თბილისში გავლით მყოფმა, გამოხატა ინტერესი ადგილობრივი მოსახლეობის ფოლკლორის შესახებ, უპირველეს ყოვლისა კი აზერბაიჯანელი, ქართველი და სომეხი ხალხებისა. როდესაც მან ქალაქი დასტოვა და სამშობლოში გაემგზავრა, მის პორტფელში არ აღმოჩნდა არცერთი ნიმუში სომხური ხალხური შემოქმედებისა. ამ ვითარებამ ძლიერ გაანაწყენა ყველა სომეხი მეცნიერი, პოეტ და მწერალ ხ. აბოვიანის მეთაურობით, რომლებიც იმ დროისათვის თბილისში ცხოვრობდნენ. ხ. აბოვიანმა გამოიჩინა  რა გონებამახვილობა და ჰპოვა გამოსავალი ამ უიმედო მდგომარეობიდან. ბოდენშდედტის გამგზავრების შემდეგ ის დაუყოვნებლივ შეუდგა სამუშაოს და მცირე დროში გადათარგმნა აზერბაიჯანული დასტანი  „კერემი და ასლი“ (ამ თხზულების მხოლოდ პროზაული ნაწილი, ლექსებს ის ვერ გაუმკლავდა). მან ეს თარგმანი გადასცა სხვა გერმანელ მოგზაურს ავგუსტ ფონ ჰაკსტჰაუზენს, რათა თარგმანი  გერმანიაში წაეღო, რომელიც მოგვიანებით გამოიცა როგორც სომხური დასტანი“. И.Садыг, «Об армянском варианте азербайджанского эпоса “Кёр-оглу»                                                                                                                        

მიუხედავად იმისა, რომ სომხური მუსიკალური ფოლკლორი არ ხასიათდება მრავალხმიანობით, ევროპაში გამოიცემა  მუსიკალური დისკები ცნობილი ქართული აკადემიური ფოლკლორული ჯგუფებისა, რომლებიც გასაღებულია სომხურად. სომხები ევროპაში ქართულ სამზარეულოსაც გადასწვდნენ, მიითვისეს და თავიანთად გაასაღეს ჩურჩხელა, ხაჭაპური, ცნობილი ქართული ღვინოები და ეს ხდება დღისით-მზისით.

ყველასათვის ცნობილია ის თუ როგორ ითვისებენ ჩვენი სულიერი და მატერიალური კულტურის ძეგლებს. მთელი მსოფლიოს მასშტაბით აწარმოებენ ცრუ პროპაგანდას ქართული კულტურისა და ხელოვნების გასანიავებლად. ერთ-ერთ ასეთ ფაქტს გამოეხმაურა გერმანიაში მცხოვრები ჩვენი თანამემამულე, ქართველი ებრაელი ბატონი მოსე ბოროდა.

აყალბებენ, რა საქართველოს ქრისტეს სჯულზედ მოქცევის ისტორიასაც, ბატონი ბოროდა ასე მიმართავს ყალბისმქნელებს“

„…სომეხი სასულიერო მამები, რომ აღარაფერი ვთქვათ პროფან მოძღვრებზე, არც ქართველი და არც სხვა ზემოდასახელებული ავტორების მიერ არ არიან ნახსენები. მათი ხსენება არც გვიანდელი ეპოქების სერიოზული ისტორიკოსების ნაშრომებშია. ქართველებს არ სჭირდებოდათ “ლეგენდები წმინდა ნინოზე” მათი “ნამდვილი” მომქცეველების – სომეხი მოძღვრების – მეხსიერებიდან ამოშლის მიზნით. ეს ამოცანა, უბრალოდ, არ არსებობდა. ეს არ არის სიამაყის საკითხი, არამედ ის მარტივი ფაქტია, რომ საქართველოს სახელმწიფოს უძველესმა ისტორიამ, მისი ხალხის სულიერმა განვითარებამ შესაძლებელი გახადა აქ ქრისტიანობის უადრეს ხანაშივე გავრცელება. ერისთვის უაღრესად ახლობელი აღმოჩნდა ქრისტიანობის ძირითადი პრინციპი “გიყვარდეს შენი მოყვასი…” და ამან ორგანული ნიადაგი მოუმზადა ახალი სწავლების განმტკიცებას საქართველოში. ეს სულიერება, რომელიც უდიდეს აღტაცებას იწვევდა საუკუნეების მანძილზე, და უახლეს ხანამდე საფუძველს უქმნიდა სხვადასხვა ეთნიკური წარმოშობისა და კონფესიის ადამიანების უმაგალითოდ მშვიდობიან და კეთილგანწყობილ მხარდამხარ ცხოვრებას, ეს “უცხოს მოყვასად აღიარება”, ეს რელიგიურობა, გამოვლენილი არა იმდენად რიტუალის დაცვაში, რამდენადაც ქრისტიანული პრინციპებით ყოველდღიურ ცხოვრებაში, გამოვცადე მე თვითონ, როგორც ებრაელმა, ჩემი საქართველოში ცხოვრების მანძილზე. ასე იყო საქართველო ქრისტემდე, და ასე აყვავდა ქრისტეს სწავლება ამ ნაყოფიერ ნიადაგზე“.   

ქართველი ხალხის შეჭირვებული აწმყოთი გულნატკენმა ქართველმა ებრაელმა მეცნიერმა მოკრძალებული, ქართველი ხალხის სიყვარულით გამთბარი წერილი მისწერა საქართველოს კათალიკოს პატრიარქს. საჭიროდ ჩავთვალეთ სრულად მოვიყვანოთ წერილი:

„11.01.2003

სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს,

 მის უწმიდესობა ილია II-ს

მეფე ერეკლეს 2, თბილისი, საქართველო   

ღია წერილი

თქვენო უწმიდესობავ,

 თავს უფლებას ვაძლევ, მოგმართოთ ღია წერილით, რომელიც შეეხება ქართული ეკლესიისთვის მნიშვნელოვან საკითხს.

 ამ რამდენიმე ხნის წინ გერმანულმა ტელეარხმა 3SAT-მა გადმოსცა მოკლემეტრაჟიანი ფილმი, მიძღვნილი მცხეთის ეკლესია-მონასტრებისა და საქართველოს გაქრისტიანების საკითხისადმი. ამის შესახებ ფილმის ფინალში ნათქვამია შემდეგი:

 ქართული ეკლესიის ისტორია არავითარ ეჭვს არ იწვევს: საქართველოს გაქრისტიანება მოხდა სომეხი პროფანი მღვდლების მიერ, მაგრამ ამაყ ქართველებს არ შეეძლოთ ამის დაშვება მაშინ, როცა მათ მეზობლებთან უთანხმოება ჰქონდათ. მათ ამჯობინეს ქალის მიერ ყოფილიყვნენ მოქცეულნი, და ასე, ლეგენდები ნინოს შესახებ სწორადაც მოიხდინეს.

 ამ მტკიცებამ, რომელიც საყოველთაოდ ცნობილ ფაქტებს სავსებით ეწინააღმდეგება, მიბიძგა, პროტესტი განმეცხადებინა ფილმის ავტორებისათვის (იხ. დანართი).   

ამასთან დაკავშირებით თავს მოვალედ მივიჩნევ, ღია წერილით მოგმართოთ თქვენ, როგორც ქართული ეკლესიის მეთაურს, რადგანაც:   

1) ზემოთ მოყვანილი ციტატა არა მარტო ფაქტების ყალბი წარმოდგენაა, არამედ ეჭვქვეშ აყენებს ქართველი ხალხის ეროვნული თვითშეგნების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ასპექტს და ბღალავს ქართულ ეკლესიას, როგორც ქართველი ერის გამაერთიანებელ ძალას.

 2) არ შეიძლება იმ საფრთხის უგულებელყოფა, რომელსაც ქმნის ზემომოყვანილი ან მსგავს სიყალბეთა მასობრივი ინფორმაციის საშუალებით გავრცელება. განსაკუთრებით იმ ადამიანებისთვის, რომელნიც შესაძლოა პირველად იქმნიან წარმოდგენას საქარ-თველოს შესახებ, ეცნობიან ქვეყანას, რომელიც არა მხოლოდ დღეს დგას პრობლემების წინაშე, არამედ წარსულშიც მოკლებული იყო კულტურულ დამოუკიდებლობას და “სწორ გზას” თითქოს მხოლოდ მეზობელთა წყალობით დაადგა1.

 3) სარწმუნოების საკითხი ხალხის ყველაზე უშუალო გრძნობებს შეეხება, მით უმეტეს, ქართველი ხალხისა, მისი 3 ათას წლიანი სახელმწიფოებრიობისა და მსოფლიოში ერთერთი უძველესი ეკლესიის ისტორიით. ამ მიმართებით ყოველი დაუსჯელი ან უპასუხო მცდარი გამონათქვამი ამ გრძნობათა უხეში შებღალვაა, რომელიც ქართველ ადამიანში დაუცველობის შეგრძნებას შექმნის.   

ყოველივე ზემონათქვამის საფუძველზე თავს უფლებას ვაძლევ, მოგმართოთ პირადად თქვენ. ჩემი ღრმა რწმენით, ქართული ეკლესიის როლი როგორც ერის გამაერთიანებელი ძალისა, ავალებს მას, მტკიცედ მოიგერიოს თავდასხმა საკუთარ ხელშეუვალ უფლებებზე და ქართველ ხალხს აგრძნობინოს თავისი მარადფხიზელი მოძღვრის მფარველობა.   

ის ფაქტი, რომ საქართველოს არასოდეს წამოუყენებია პრეტენზია ქრისტიანულ სამყაროში თავისი ჭეშმარიტი როლის ან საბჭოთა კულტურაში მისი დიდი წვლილის აღიარებისათვის, უდაოდ პატივისცემას იმსახურებს და შეიძლებოდა ნიმუშად ქცეულიყო სხვათათვის, მაგრამ ამავე დროს, ეს პოზიცია მოიცავს სხვათა გამუდმებული პრეტენზიების ობიექტად გადაქცევის საფრთხეს.   ჩემთვის მეტად სასიხარულო იქნებოდა, თუ საქართველოზე თავდასხმები, ამის მიღმა უცოდინრობა დგას თუ ხანგრძლივი ვერაგული სტრატეგია, შეუპოვრად იქნება მოგერიებული საქართველოს ეკლესიის მხრიდან.  

თქვენო უწმიდესობავ, იმედია, გაამართლებთ თქვენდამი მომართვისა და ჩემი ღია წერილის მოტივებს.   

უღრმესი პატივისცემით,

დრ. მოსე ბოროდა“   

მადლობის მეტი რა გვეთქმის საქართველოს შვილის, საქართველოს ნამდვილი პატრიოტის ბატონი მოსე ბოროდას მიმართ!

გასული საუკუნის ოთხმოციან წლებში კრემლმა რეგიონებში შექმნა თავისი საზოგადოებრივი ორგანიზაციები ინტერფრონტების სახით, რომლებიც უპირისპირდებოდნენ ჩაგრული ერების თავისუფლებისათვის ბრძოლას. მაშინ  იმპრიამ საქართველოში ვერ მოახერხა ინტერფრონტის შექმნა, სამაგიეროდ შექმნეს აფხაზური და ოსური სეპარატისტულ-ექსტრემისტული დაჯგუფებები „აიდგილარასა“ და „ადამონ ნიხასის“ სახით, რომლებმაც გადამწყვეტი როლი ითამაშეს საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის ხელყოფის კრემლისეული გეგმის განხორციელებაში. ამაგიც დაუფასდათ!

დღესაც იქმნება  საქართველოში ქვეყნის გარედან მსგავსი ორგანიზაციები არასამთავრობოების სახით, რომელთა მოღვაწეობის ძირითად მიზანს წარმოადგენს ანტიქართული, ანტისახელმწიფოებრივი საქმიანობის ფართოდ გაშლა საქართველოს სახელწიფოებრიობის, ქართული ცნობიერებისა და ტრადიციების  გასანადგურებლად.

ერთერთი მათგანია არასამთავრობო ორგანიზაცია „მრავალეროვანი საქართველო“ –  ჩვენი დროის  ინტერფრონტი, რომელშიც ძირითადად ჰაიკები არიან გაერთიანებული.

ამ ორგანიზაციის საქმიანობის ერთ-ერთი ამოცანაა მოკრიბოსა და მოიძიოს „ანტისომხური გამონათქვამები“, რომლებიც მათ მიერ კვალიფიცირდება ქართველთა ქსენოფობიად და მსოფლიო საზოგადოების სამსჯავროზე შეაგდოს „ქსენოფობი“ ქართველი ხალხი. სომხურმა ინტერფრონტმა თავის თავზე აიღო საქართველოში „დემოკრატიული აღმშენებლობის“ პროცესების „ზედამხედველობა“, ამავე დროს ეს ორგანიზაცია დუმს სამხერთ საქართველოში აღზევებული სომხური სეპარატისტული მოძრაობის ძირგამომთხრელ საქმიანობაზე, საქართველოს საზღვრებს გარეთ მოქმედი სეპარატისტული დაჯგუფების „რუსეთში ჯავახეთის დიასპორის „ – Джавахкская диаспора России -ის საქართველოს რესპუბლიკის ტერიტორიული მთლიანობის  ძირგამომთხრელი საქმიანობის შესახებ.

ახლა რაც შეეხება თვით ქსენოფობიას, ქსენოფობია (ბერძნ. ξενοφοβία – „უცხოს შიში“, — ξένος ქსენოს – „უცხო“ და φόβος ფობოს – „შიში“) ნიშნავს უცხოსა ან უჩვეულოს მიმართ შიშს. ტერმინი ხშირად გამოიყენება უცხოელთა ან განსხვავებულ ადამიანთა მიმართ შიშის ან სიძულვილის მინიშნებად.

როგორც უკვე მრავალჯერ ითქვა საქართველო ოდითგანვე იყო უსახლკარო, გზაზე შემდგარი ამა თუ იმ ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლების თავშესაფარი. ამას მოწმობს შუა საუკუნეების უცხოელი მოღვაწეების ჩანაწერებიც: მე-10-ე საუკუნეში იმყოფებოდა არაბი მეცნიერი იბნ ხუაკალი, რომელიც შემდეგს მოგვახსენებს, რომ თბილისის მაცხოვრებლებს „მეგობრული ურთიერთობა აქვთ აქ შემთხვევით მოხვედრილი მოგზაურისადმი, იქნება ის მწირი განათლების მქონე თუ განათლებული.“  მე-12-ე საუკუნის ჟამთააღმწერელი  ალ ფარიკი კი წერს: „საქართველოს სამეფო კარზე  მუსულმანი სწავლულები განიცდიდნენ იმყოფებოდნენ ყურადღებასა და პატივისცემაში, რაც მათ მუსულმანებს შორის არ გააჩნდათ“.

ფაქტი სახეზეა, საქართველოში ცხოვრობს ათეული ერის წარმომადგენელი, რომელებიც გარდასულ დროებში არც არვის მოუწვევია, თვითონ შემოვიდნენ ჩვენს სამშობლოში და ჰპოვეს საიმედო თავშესაფარი, მათ შორის არმენებმაც. ახლა ვნახოთ თვით სომხეთის რესუბლიკის ეთნიკური შემადგენლობის სურათი: დღევანდელი არმენიის 3,2 მილიონიანი მოსახლეობის 98% შეადგენენ სომხები, დანარჩენ 2%-ს  იეზიდები, რუსები, ასირიელები,პონტოელი ბერძნები და როგორც ბოლო დროს გახდა ცნობილი სომხეთში 500 ქართველიც ცხოვრობსო.  კონფლიქტამდის იქ ცხოვრობდნენ აზერბაიჯანელებიც, რომლებმაც დატოვეს რესპუბლიკა.

საინტერესოა, რა არის მიზეზი ამ რესპუბლიკის მონოეთნიკური შემადგენლობისა? ამას ალბათ ექნება მთელი რიგი მიზეზების ჯაჭვი, მაგრამ ჩვენი წერილის მიზანი ამის კვლევა არ არის. აქ ჩვენ ყურადღება უნდა მივაქციოთ ერთ არსებით გარემოებას, რომელზედაც მოსე ხორენელი  საუბრობს  ზემოთმოყვანილ სტრიქონებში: „ძველი სომხეთი უმაღლეს დონეზე ფლობდა უნარს შეერწყა ის ტომები, ვინც მათ ტერიტორიაზე მოდიოდა…“

ინტერნეტ სიცრცეში მოთავსებულია მასალები სომხეთში მცხოვრები ქურთების შესახებ, თვით სომხური ადამიანის უფლებათა დამცველი ორგანიზაციები აფიქსირებენ რელიგიური შეუწყნარებლობის უამრავ ფაქტს  და ამის საკითხზე მეტს აღარ გავაგრძელებთ.

სომხები დღესაც გვედავებიან ძირძველ ქართულ მიწას, ზოგადქართული კულტურის აკვანს ისტორიულ სამცხე-ჯავახეთს. მათ ამასთან დაკავშირებით შევახსენებთ სომეხი მეცნიერის მოსაზრებას:

„სომხებმა დაივიწყეს, რომ ისინი ჯავახეთში ოსმალეთითგან მოვიდენ მხოლოდ ვითარცა ლტოლვილნი, რომ სრულებით შემთხვევით უძველეს დროითგან საქართველოს უცილობელს კუთხეში ისინი უმრავლესობად იქცენ და ამ გარემოებისდა მიუხედავად მაინც ახალქალაქის მაზრაც სომხეთის მიწაწყლად გამოაცხადეს“ (А. Шахатунянъ. Административный переделъ Закавказскаго края გვ. 70-72 და 132—133).

ამას ადასტურებს რუსი ავტორი ივანენკო:

ამავ დროს ოსმალეთითგან, ყარსსა და არზუმის საფაშოებითგან იქაური სომხობა გამორბოდა და საქართველოში თავშესაფრს ეძებდა. რუსეთის მთავრობამ მათ მფარველობა გაუწია: თითოს 25 მან. დახმარება აღმოუჩინა და 6 წლის განმავლობაში სახელმწიფო გადსახადისგან გაათავისუფლა. ამის წყალობით 90 000 მეტი სომეხი ლტოლვილი მოაწყდა. მათ დასასახლებლად საახალშენო კომიტეტი იყო დაარსებული და ზემო მოყვანილი რიცხვითგან 30 000-მდე სომეხი დასახლებულ იქმნა ახალციხისა და განსაკუთრებით ახალქალაქის მაზრებში (Иваненко op. cit. 265 — 266). ამ გარემოებათა წყალობით ახალციხე-ახალქალაქის მაზრების მოსახლეობის სურათი არსებითად შეიცვალა. წინათ აქ შედარებით მჭიდრო მოსახლეობა იყო, 1832 წ. აღწერამ კი დაამტკიცა, რომ ამ მთელს ახლად შემოერთებულ ქვეყანაში 50 000 ორთავე სქესის მცხოვრებიც კი აღარ იყო. უწინ. მაგ. 1828 წ. ამოდენი ხალხი მარტო ქ. ახალციხეში ითვლებოდა. ეროვნული შემადგენლობის მხრივაც მდგომარეობა ჯავახეთში ანუ ახალქალაქის მაზრაში ძირ-ფესვიანად შეიცვალა. თუ წინათ აქ მხოლოდ ქართველობა ცხოვრობდა, 1832 წ-ლს ქართველთა მაგიერ უმრავლესობას უკვე სომხები შეადგენდენ და ქართველ მაჰმადიანებს რიცხვით მხოლოდ მეორე ადგილი-ღა ეჭირათ (Иваненко op. cit. 267). ასე შემთხვევით და ამ გზით გაჩნდენ სომხები ჯავახეთში, ქართული კულტურის ამ ძველის ძველს კერაში. „ (ამონარიდები მოყვანილია ივ. ჯავახიშვილის ნაშრომიდან „საქართველოს საზღვრები).

 ჯერ კიდევ პირველი მსოფლიო იმის წინ სომხების ერთმა ნაწილმა გაახმოვანა ამ მხარის სომხური გუბერნიებისათვის მიერთების მოთხოვნა. იმ დროს შეიქმნა სპეციალური კომისია, რომლის შესახებაც საუბრობს თავის ზემოთხსენებულ ნაშრომში ქართველი მეცნიერი ივანე ჯავახიშვილი:

„ამ კომისიაში თავმჯდომარითურთ სულ 14 კაცი იღებდა მონაწილეთბას, რომელთგან 8 კაცი რუსი იყო (თავმჯდომარე მაზრის უფროსი პოდპოლკ. კალინინი, მომრიგებელი მოსამართლე მიტკევიჩი. ფოსტა-ტელეგრაფის კონტორის უფროსი დელიბაში, სამაზრო ბეითალი ტოროპოვი, საუბნო ბოქაულები ჩაპლიგინი და ლაზარევი. დუხობორების წარმომადგენელნი ალექსი უგლოვი და ვას. გრემიაკინი), 4 ქართველი (გადასახადთა ინსპექტორი თ-დი მაყაშვილი და მემამულეთა წარმომადგენელი ქართველ-მაჰმადიანნი მამედ-ალი-ბეგი და მუსტაფა-ბეგი ფალავანდიშვილები, ბარალეთის უბნის მცხოვრებთა წარმომადგენელი მურჯიკნელი), და 2 სომეხი (ქალაქის მამასახლისი მეწატუნიანცი და ბოგდანოვკის უბნის მცხოვრებთა წარმომადგენელი კაროიანცი).

 

ბჭობის შემდგომ სამაზრო კომისიამ ერთმხრივ უარჰყო ჯავახეთის ანუ ახალქალაქის მაზრის ტფილისის გუბერნიისაგან ჩამოშორება და გუმბრთან (ალექსანდროპოლთან) და ერევანთან შეერთება. თავის აზრის დასასაბუთებლად კომისია, სხვათა შორის, პირველად სწორედ ამ კუთხის ეკონომიურსა და მიმოსვლის საკითხს შეეხო და დაადგინა: შემცდარი აზრია, ვითომც ახალქალაქის მაზრა ქ. გუმბრთან (ალექსანდროპთლთან) ყოფილიყოს დაკავშირებული. მთელი ვაჭრობა და ყველა საჭირბოროტო ინტერესები მცხოვრებლებს განსაკუთრებით ტფილისთან აერთებს, სადაც ისინი თავის საქონელს, სანოვაგესა და ადგილობრივ ნაწარმოებს ასაღებს და საითგანაც მოაქვთ საქონელი და ყველაფერი სახმარი მთელი მაზრისათვის. ამასათანავე საქონლის გადატან-გადმოტანა მთელი წლის განმავლობაში, ზაფხულშიც და ზამთარშიაც, სწარმოებს ახალციხე-ბორჯომ-ბაკურიანის შარაგზით. აგრეთვე როდიონოვკა-წალკა-მანგლისზე მოკლე, პირდაპირი საურმო გზით, რომელიც ზამთარშიაც-კი არ იკვრება ხოლმე. გუმბრთან-კი (ალექსანდროპოლთან) ზამთარში ნამქერების გამო, ხოლო გაზაფხულზე წყალდიდობის და ტალახების გამო მთელ თვეობით ყოველგვარი კავშირი, საფოსტოც-კი სრულებით შეწყეტილია ხოლმე. ზაფხულშიც-კი, როდესაც გუმბრის (ალექსანდროპოლის) გზა გახსნილია, მთელი სავაჭრო საქონელი ჯავახეთითგან (ახალქალაქის მაზ.) მაინც ახალციხეზედ, ბაკურიანზე მიდის და მხოლოდ ამ მაზრის ბოგდანოვკის უბნის სამხრეთს ნაწილს, ზოგიერთი საქონელი, მეტადრე ბრინჯი, ზაფხულობით გუმბრითგან (ალექსანდროპოლთგან) მოსდის ხოლმე.

ახალქალაქის სამაზრო კომისიის ზემო აღნიშნული ერთმხრივი დადგენილება 24 იანვარს 1914 წ. ტფილისის განსაკუთრებულმა საბჭომ იმავე შემადგენლობით, როგორიც ბორჩალოს სამაზრო კომისრის მსგავსივე საკითხის შესახები დადგენილების განსახილველად იყო შეყრილი, ერთმხრივ დაამტკიცა (იხ. Докладъ члена Тифлиск. гу-берн. по крестьянскими деламъ Присутствия И. Абхази Председателю Особаго Закавказскаго Комитета къ № 2651).  (ივანე ჯავახიშვილი, საქართველოს საზღვრები, § 6. სომეხთა წამოდავება ჯავახეთის სომხეთთან შესაერთებლად და ამ საკითხის ახლო წარსული. ბათუმი – კონსტანტინეპოლი 1919 წ. იანვარი – მარტი.)

ჩვენი მიზანი გახლდათ ნათლად წარმოგვეჩინა მავანთა ნამდვილი სახე თავისი წარსულითა და აწმყოთი. ამისათვის მოვუხმეთ ამონარიდებს თვით სომეხი და უცხოელი სწავლულების ნაშრომებიდან, რათა არ დაგვწამონ ცილი ქსენოფობიასა და „ანტიინტერნაციონალიზმში“ არნოლდ სტეფანიანმა და მისმა რაზმმა.

ჩვენ კი ჩვენის მხრივ ამ წერილს დავასრულებთ დიდი სომეხი შემოქმედის,ქართველი ხალხის ნამდვილი ძმისა და მეგობრის  ოვანეს თუმანიანის სიტყვებით:

„თუ თვალს გადავავლებთ მსოფლიოს მეზობელ ხალხთა ურთიერთობებს, აუცილებლად  დამეთანხმებით, ქართველები საუკეთესო მეზობლები არიან“ .

ამავე დროს შევახსენებთ მის გზააბნეულ თანამემამულეებს –  ყური უგდონ ოვანესისეულ შეგონებასა და ანდერძს: „იმ სომეხ მოღვაწეს, რომელიც არ დადგება საქართველოს დასაცავად, არ ესმის თავის ხალხის, მას არა გაეგება რა სომხეთის ისტორიის, ხოლო ის ქართველი, რომელიც არ დაიცავს სომეხს და სომხეთს, არ იცნობს ქართველ ხალხს და არ იცის საქართველოს ისტორიული გზა“.

„საქვეყნოდ ცნობილია, რომ ოსმალეთთან ომის დროს, სადაც დაიღუპა მისი უფროსი ვაჟი, ოვანეს თუმანიანმა შვიდი ქალიშვილი გაგზავნა ფრონტზე მოწყალების დებად, და როცა ქართველ-სომეხთა ომი დაიწყო, ზოგი მის შვილებთაგან მოხვდა ერევანში, ოვანეს თუმანიანმა უბრძანა შვილებს არ მიეღოთ მონაწილეობა ომში, თორემ ის მათ დასწყევლიდა – ეს იყო დიდი სიყვარულის აქტი“. (ტიციან ტაბიძე, ნაწყვეტი მოგონებიდან)

ჩვენ, ქართველებმა მრავალჯერ დავიცავით განსაცდელში მყოფი მეზობელი ხალხი, მისთვის გავეცით ყველაფერი, რისი გაცემაც კი შეიძლებოდა. მაგრამ ახლა ითხოვენ შეუძლებელსა და შეუწყნარებელს, რასაც ნამდვილად არ მოუწონებდათ მათ სულნათელი მგოსანი ოვანეს თუმანიანი! 

 

სტეფანიანებისაგან ქსენოფობად შერაცხვისათვის გამზადებული ალ. სანდუხაძე