• გამონათქვამები სომხებზე

 ♣ სომხეთი-საქართველო

 

ცნობილი ადამიანების გამონათქვამები სომხებზე

 

სომხურ-გრიგორიანული ეკლესიის ეჩმიადინის სინოდის პროკურორის ა. ფრენკელის ცნობიდან, რომელიც მან 1907 წელს წარუდგინა რუსეთის იმპერიის იმპერატორს (ის პროკურორად მუშაობდა 1892 წლიდან).
„ანგარებიანობა, ინტრიგები, ფიცის გატეხვა, ქედმოდრეკილობა წარმოადგენენ ამ ტომის მთავარ ეროვნულ განსაკუთრებულობებს…, რამეთუ მოქალაქე სომეხს არ გააჩნია სამშობლო, რომლითაც ის იამაყებდა, მხოლოდ მწარე შეგნება იმისა რომ ეს ხალხი უკვე 1300 წელია მონაა და ყველასათვის საძულველი პარაზიტია“.

„სომხების შესახებ ძველთაგანვე ჩამოყალიბდა ცუდი აზრი, – და ეს, გასაგებიცაა, უსაფუძვლოც არ არის, რამეთუ სხვაგვარად ის არ წარმოიშობოდა მთელს ხალხებში და ამავე დროს სხვადასხვა დროებში. სწორედ სომხებს სძალუძთ იყვირონ ნებისმიერი მიზეზის გამო. არ უშვებენ მათ სხვის სახლებში, ან ჩამოაგდებენ რაღაც ინტრიგებს ან გადასცემენ მათ ქურდბაცაცებს სასამართლოს, ისინი არა მარტო თვით გაჰყვირიან, არამედ აიძულებენ იყვირონ სულელ და ვაჭრუკანა ადამიანებს სხვა ტომებიდან“.

 

რუსები სომხების შესახებ

რუსი დიპლომატის გენერალ მაევსკის მოგონება  წიგნიდან „მასიური მკვლელობები, სომხების მიერ მოწყობილი“ – „გაუგია ვინმეს სომხების სახალხო გმირობის შესახებ? სად არის ამოკვეთილი მათი ბრძოლები თავისუფლებისათვის? არსად! იმიტომ, რომ სომხების „გმირები“ თავისი ხალხის უფრორე ჯალათები იყვნენ, ვიდრე მხსნელები“.

„დედაქალაქში ყველა სომხური სკოლა დაწყებული უმაღლესიდან დამთავრებული ჩვეულებრივი დაწყებითი სკოლებით, გადაქცეული იყო სომეხი პროპაგანდისტების გაცხოველებული მოღვაწეობის არენად, რითაც უსაზღვროდ შეძრწუნებულები იყვნენ ევროპულ დედაქალაქებში. პატრიოტული სიმღერები და ოდები, ბასრი სატირა და იგავები მასწავლებელთა მხრიდან გადაეცემოდა მოზარდებს, მათში აღვივებდენ შერისხული მუსულმანური მთავრობისადმი სიძულვილს, აღვივებდნენ ბოროტების გრძნობას, ყველასათვის უცნობი მომავლის ფანატიკურ ილუზიებს. ასე რომ, ძალიან მცირე დროში (3-4 წელიწადში) შექმნილი ილუზიების დასაცავად გაჩნდნენ სისხლიანი თავგანწირვისათვის მზა, გულანთებული და შეუვალი ყმაწვილები…“ 

„სოფლისკენ მიმავალ გზებზე მიმობნეული იყო შუბით განგმირული მუსულმანი გლეხების გვამები, ნაკუწებად დაჩეხილი და შიგნეულობა გამოღადრული… ძირითადად ბავშვები და ქალები. მოსამართლეებმა და მდიდრებმა ორგანიზება გაუკეთეს მკვლელობებს, შესრულებით კი შეასრულა სომხურმა არმიამ. გათხარეს ღრმა ჭები  და მიუსაფარი ადამიანები, რომლებიც დაკლეს როგორც ცხოველები, ერთმანეთზე მიყოლებით ჩაყარეს ჭებში. სომხები პასუხისმგებლები არიან მკვლელობებისათვის, მათ სახლში შეყარეს 80 მუსულმანი, შემდეგ კი მოაჭრეს თავები“. 
(გენერალ-ლეიტენანტ გრიაზნოვის რაპორტიდან, 1915 წელი).

ა. ს. პუშკინი: „შენ ხარ მონა, მშიშარა, შენ სომეხი ხარ…

ა. ს. გრიბოედოვი 1819 წლის 11-13 სექტემბრის რაპორტში სწერდა მაზარევიჩს: „რა გათახსირებული ნაძირალები არიან ეს სომხები. მათ შორის არავის უნდოდა ჩემი ცნობა, ამასთანავე ყოველთვის ჩურჩულობენ, რომ ჩვენ მათი მფარველები ვართ. ისინი ჩვენ მიგვყიდიან იმავე სპარსელებს, რომლებიც მზად არიან ჯვარს აცვან ისინი და მათგან ნებისმიერი კერძი მოხარშონ“.

„თქვენო აღმატებულესობავ, არ დაუშვათ სომხების დასახლება ცენტრალურ რუსულ მიწებზე. ისინი იმ ტომთაგანი არიან, რომლებიც იცხოვრებენ რა რამდენიმე ათეულ წელს, დაიწყებენ ყვირილს მთელს დუნიაზე, რომ ეს მიწა მათი წინაპრებისაა“ (ა. ს. გრიბოედოვი. წერილიდან რუსეთის იმპერატორისადმი).

რუსი მკვლევარი ვ. ლ. ველიჩკო (XIX ს. დასარული – XX საუკუნის დასაწყისი):

„სომეხ ქალებს ყოველთვის ჰქონდათ კავშირი სხვა ხალხებთან, თუნდაც ზოგჯერ ძალმომრეობით. ირანელი ჯარისკაცები, თურქები, ქართველები და მთიელები როგორც სჩანს არასდროს ელოდებდნენ სომეხი ქალებისაგან მას, რაც კარგა ხანია დაუკარგავთ – თავიანთი პატივი და ღირსება, თავდაჭერა და კეთილშობილება. სწორედ ამიტომ სჩქეფს სომხების ძარღვებში ამდენი სხვადასხვა სისხლი“.

„ჩვენ ჯერ კიდევ არ ვსაუბრობთ სომხური სახელმძღვანელოების შესახებ, რომლებმაც თავიანთ თავზე აიღეს ყველა მათი მეზობლის „გაკულტურების“ ყოვლისმომცველი მისია. სახელმძღვანელოებში, რომლებშის სწერია ამ ვაი სახელმწიფოს – „დიდი სომხეთის“ შესახებ. საეკლესიო სკოლებში დიდი სომხეთის რუკებიც კი ვრცელდება, რომლის დედაქალაქს წარმოადგენს თბილისი და რომლის საზღვრები ვორონეჟამდისაც კი აღწევენ“.

„პატკანოვის სტუდენტი, ბატონი მარი (საუბარია ნიკო მარზე. ამბობდნენ, რომ მეცნიერი ფინანსური გასაჭირისას “მშვენიერ გამოსავალს” პოულობდა, დაწერდა რა სომხების საამებელ ნარკვევს და სომხებიც გვარიან გასამრჯელოს უფეშქაშებდნენ –  მთარგმნელის შენიშვნა) მაინც გვპირდება, რომ შესძლებს ამოაგლიჯოს რაღაც ქართველებს და დაამტკიცოს მისი სომხური კუთვნილება. მისი აზრით ცნობილი ქართული პოემა „ვეფხის ტყაოსანი“ ნასესხები ნაწარმოებია. ეს აუცილებელია სომეხი პოლიტიკანებისათვის, რამეთუ თავიანთი არსებობის მანძილზე სომხებს არ ჰქონდათ არცერთი ძლიერი პოეტური ქმნილება, ესე იგი მოწმობა სახალხო კულტურის აყვავებისა. მიუხედავად იური ვესელოვსკის და მისი მსგავსი ლიტერატორების მცდელობისა, რომლებიც ცდილობენ დაარწმუნონ რუსული საზოგადოება კარგი სომხური ლიტერატურის არსებობაში, ამ საქმეში ცარიელი ყბედობით წინსვლა აღარ ძალუძთ. იმიტომ, რომ ეცადე რამდენიც გინდა – რაც არ არის, ის არც იქნება“.

„სომხებმა დაიწყეს ადგილობრივი მოსახლეობის სისხლის გამოწოვა. არ დაკმაკოფილდნენ რა ამით, ისინი აწარმოებდნენ ადგილობრივი მუსულმანი მოსახლეობის რეპუტაციის დაცემის პოლიტიკას, მომავალში მათი მიწების მითვისების მიზნით“.
(რუსი მკვლევარი ვ.ლ. ველიჩკო. В.Л. Величко. «Русское дело и междуплеменные вопросы. – Полное собрание публицистических сочинений». Том 1. СПб., 1904)

“სომეხი ემორჩილება მხოლოდ ძალას. მათთან ურთიერთობაში თავი მკაცრად უნდა გეჭიროს, არავითარი ლმობიერება. თუ ამგვარი ხდება, ის იქცევა როგორც პატრონის მომტყუებელი მონა, რამეთუ მათი წინაპრები დაცემული მონები იყვნენ. მის ტვინში თავისუფალი ადამიანის ელემენტები ისტორიულად არ წარმოქმნილა. ამიტომაც სომხებს არ შესწევთ უნარი აღიქვან ნორმალური საკაცობრიო თანაცხოვრების ზნეობრივი საწყისი (ველიჩკო, „კავკაზ“).

 
„სომხეთი, როგორც სახელმწიფო, არ თამაშობდა არავითარ მნიშვნელოვან როლს კაცობრიობის ისტორიაში, მისი სახელწოდება იყო გეოგრაფიული ტერმინი, გავრცელებული სომხების მიერ, ის იყო ასურელების, მიდიელების ირანელების, ბერძნების, მონღოლების, რუსების… – დავათა განთავსების არენა (პ. კეროპ პატკანოვი. ვანის წარწერები და მათი მნიშვნელობა წინა აზიის ისტორიისათვის . СПб.1981, стр. 36-37. მაგდა ნეიმანის წიგნიდან „არმენია“ СПб, 1899.)

„ტურკმენჩაის ხელშეკრულების დადებისთანავე (1828 წლის 10 თებერვალი) პასკევიჩის ხელმძღვანელობით აზერბაიჯანში ირანიდან გადმოასახლეს 40 ათასი სომეხი და 90 ათასი სომეხი თურქეთიდან. საერთო ჯამში 1828 -1896 წლებში ირანიდან და თურქეთიდან ჩამოასახლეს 1 მილიონ 200 ათასი სომეხი. მათგან 985 460 ადამიანი განათავსეს აზერბაიჯანის დასავლეთ მიწებზე, დანარჩენი კი ყარაბახსა და ელიზავეტის (განჯა) გუბერნიაში. კეთილმოწყობის შემდეგ სომხებმა დაიწყეს აზერბაიჯანელი თურქების შევიწროვება, ისინი აწყობდნენ მასობრივ დარბევებს და ძარცვებს, აგრეთვე ბარბაროსულად გაწყვიტეს ადამიანთა უდიდესი ნაწილი“.
П.Кероп Патканов. Ванские надписи и значение их для истории Передней Азии. СПб.1981, стр. 36-37. Из книги Магди Нейман “Армения”. СПб, 1899.

ისტორიკოსი ა. ანინსკი XIX საუკუნის დასასრულს წერდა:
„იმასთან კავშირში, რომ არ შემონახულა არაფერი, რაც მოწმობდა ძველის სომხების პოლიტიკურ სიძლიერესა და კულტურის მნიშვნელობაზე, საჭიროებს ვიფიქროთ, რომ ისინი არც პირველს ფლობდნენ და არც მეორეს. ეტყობა ისინი ყოველთვის მცირერიცხოვანნი და ველური ტომები იყვნენ. არასდროს არ ფლობდნენ სრულ პოლიტიკურ დამოუკიდებლობას. ამასთან არის დაკავშირებული სომეხთა შემოქმედების მყვირალა სიღარიბე. საუბარი მეცნიერებაზე საერთოდ არ შეიძლება. სომხებს თავისი არსებობის მანძილზე არაფერი თვითმყოფადი არ შეუქმნიათ. 

მკვლევარი ვ. ელიხოვსკაია წერდა:
„მთელს დუნიაზე გაბნეული სომხები იყენებენ იმ ხალხთა ადათებს, ტანსაცმელს, ტრადიციებს, სადაც ისინი ცხოვრობენ. თურქეთში სომეხს თურქისაგან ვერ გამოარჩევ, სპარსეთში სპარსისაგან“.

„სომხებს ძალუძთ გაუფუჭონ ცხოვრება ნებისმიერს. ისინი არიან ორმაგი მოქალაქეობის ადამიანები, ორმაგი სტანდარტისა, ესე იგი „მხეცუნიები“ გარკვეული საცხოვრისის გარეშე“.
М.Тагаев, «Москва, или Центр международного терроризма и геноцида»

მიმაჩნია, რომ თუ კი სომხებს ეროვნული სიმღერები ჰქონდათ, მოსახლეობამ ის დაივიწყა, თუკი მღეროდნენ, მაშინ ძირითადად თათრულ ენაზე (აზერი – ეივაზი) ან ფარსულად. საკვირველია, რომ ის სომხები, რომლებმაც თათრებისაგან გადმოიღეს მუსიკა და სიმღერები,  შეადგენენ  სომეხი მუსიკოსების 8/9 ნაწილს… თუ კი ჰქონდათ სომხებს ეროვნული ცეკვები, მაშინ მათ საკუთარი ეროვნული მუსიკა დაჰკარგეს. ყველა დღევანდელი ცეკვა ამ ხალხისა აღებულია თათრებისა და მთიელებისაგან. სომხების მიერ გადაღებული ბოლო ცეკვა ეს „ლეკურია“. თათრების ცეკვები ძლიერ ლამაზია და თვით ხალხი ჰქმნის მისი ორიგინალურობის პირობებს.
რუსი ისტორიკოსი ი. შოპენი «Исторический памятник состояния армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи»

ცნობილმა გერმანელმა  მოგზაურმა ბოდენშტედტი, თბილისში გავლით მყოფმა, გამოხატა ინტერესი ადგილობრივი მოსახლეობის ფოლკლორის შესახებ, უპირველეს ყოვლისა კი აზერბაიჯანელი, ქართველი და სომეხი ხალხებისა. როდესაც მან ქალაქი დასტოვა და სამშობლოში გაემგზავრა, მის პორტფელში არ აღმოჩნდა არცერთი ნიმუში სომხური ხალხური შემოქმედებისა. ამ ვითარებამ ძლიერ გაანაწყენა ყველა სომეხი მეცნიერი, პოეტი და მწერალი ხ. აბოვიანის მეთაურობით, რომლებიც იმ დროისათვის თბილისში ცხოვრობდნენ. გამოიჩინა  რა გონებამახვილობა ხ. აბოვიანმა, ჰპოვა გამოსავალი ამ უიმედო მდგომარეობიდან. ბოდენშდედტის გამგზავრების შემდეგ ის დაუყოვნებლივ შეუდგა სამუშაოს და მცირე დროში გადათარგმნა აზერბაიჯანული დასტანი  „კერემი და ასლი“ (ამ თხზულების მხოლოდ პროზაული ნაწილი, ლექსებს ის ვერ გაუმკლავდა). მან ეს თარგმანი გადასცა სხვა გერმანელ მოგზაურს ავგუსტ ფონ ჰაკსტჰაუზენს, რათა თარგმანი  გერმანიაში წაეღო, რომელიც მოგვიანებით გამოიცა როგორც სომხური დასტანი“.
И.Садыг, «Об армянском варианте азербайджанского эпоса “Кёр-оглу»

„ამიერ კავკასიაში მცხოვრები ერთი მილიონ სამასი ათასი სომეხისაგან მილიონი არა ადგილობრივია. ისინი ოლქში ჩვენს მიერ არიან ჩამოსახლებულნი“.
 (Н.И. Шавров. «Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам». С.Петербург. 1911, стр.59-61)

„სომხები, მსგავსად მოსეს ხალხისა უნდა განბნეულიყვნენ დედამიწის ზურგზე, იმ სიმდიდრის მოსაპოვებლად, რომლითაც მათი მბრძანებლების ტვირთქვეშ არ შეეძლოთ თავიანთ მიწაზე სარგებლობა. აქედან წარმოიშვა სომხის უხასიათობის მიზეზი, ის გახდა კოსმოპოლიტი, მისი სამშობლო გახდა ის ქვეყანა, სადაც მას დიდი სარგებლობითა და უსაფრთხოებით შეეძლო გამოეყენებინა თავისი მოქნილი ჭკუა მოგებისათვის. მაგრამ ამ ურთიერთობებში ზოგიერთი სახით სჩანს მისი სულის მშიშრობა. სომეხს სჭირდება წაქეზება აშკარად მომგებიანი სავაჭრო ბრუნვის განხორციელებისათვისაც კი. ამ შემთხვევაშიც ხშირია მოპოვებულის დაკარგვის შიში, რომელიც უკვე წარმოადგენს დაწყებული საქმის წარუმატებლობის მიზეზს… ეს ყველაფერი შესაძლებელი იყო გამხდარიყო შევიწროებული მდგომარეობის ნაწილად, რომელშიც ისინი იმყოფებოდნენ აზიური მმართველობის დროს. ხან სიმდიდრე წარმოადგენდა ცხოვრებისათვის საშიშროებას, ხან კიდევ უხდებოდათ შეძენილის დამალვა. ეშმაკობა, მოქნილობა – აუცილებელი თვისებებია გაუნათლებელი, ვაჭარი ხალხებისათვის – ეს კი დამახასითებელია სომხებისათვის: ყოველნაირი ტყუილი მათვის დაშვებულია ყიდვა-გაყიდვაში, მოხვეჭვისათვის ყოველგვარი საშუალება კანონიერია. ისინი დაეუფლნენ ვაჭრობას თბილისსა და მთელს კავკასიაში. ასრულებენ ყველა სახის დავალებას, თავს იძვრენენ ყველაფერში, იღებენ ყველანაირ კონტრაქტებს, ასრულებენ კომისარიატებისა და პროვიანტული კომისიების მოვალეობებს. ისინი არიან თარჯიმნები, ჩამშვებები… სადაც შესაძლებლობა აქვთ გამორჩენა ნახონ, იქ აუცილებლად არიან სომხები. გამორჩენა – პირველი ძრავაა მთელი მათი ჩანაფიქრისა და ქმედებისა.
 («Обозрение российских владений за Кавказом», СПб., 1836, стр. 197-199).

ამჟამად ე.წ. „სომხების გენოციდი“ გახდა აქტუალური საკითხი როგორც თურქეთსა და სომხეთში, ასევე აშშ-ში, ევროპასა და აზერბაიჯანში. სომხები წლების მანძილზე მუშაობდნენ და მუშაობენ მრავალტანჯული და დევნილი ერის იმიჯის შესაქმნელად, რაც შორსაა რეალობისგან, რამეთუ მათი ცრუისტორიკოსები რატომღაც არ მოიხსენიებენ აღმოსავლეთ ანატოლიაში მოთარეშე სომხების შეიარაღებულ ბანდებს, რომლებმაც ამოხოცეს მთელი სოფლები, ძირითადად თურქული მოსახლეობით, მაგრამ რეგიონის ქურთულმა მოსახლეობამაც მიიღო თავისი წილი „სომხური ყურადღებისა“. მოკლულ იქნა ასი ათასობით თურქი და ქურთი. მაგრამ „ისტორიკოსები“ – გენოციდის აპოლოგეტები დუმილს ამჯობინებენ. საბედნიეროდ ყველა არ დუმდა.

რუსეთის არმიის გენერლის ლ. ოდიშელიძის 1915 წლის შეტყობინებიდან.

„საღამოობით 11-12 მარტს სომეხი ჯალათები ნაჯახებითა და ფიწლებით ხოცავდნენ მუსულმანებს არზინჯანის ტერიტორიის ირგვლივ. ეს მხეცები თავიანთ მსხვერპლს ძირითადად სანგრებში ჰყრიდნენ, რომლებიც მათ გათხარეს თავიანთი სისხლიანი გეგმების განსახორციელებლად. ჩემმა თანაშემწემ დაითვალა 200 ასეთი სანგარი და ამხილა ჩადენილი დანაშაული“.

ერზრუმის და დევე-ბოინის გამაგრებული პოზიციების მეთაურის და ერზრუმის ციხესიმაგრის 2-ე საარტილერიო პოლკის მეთაური პოლკოვნიკ ტვერდოხლებოვის მოხსენება: „ჩვენს ზურგსუკან სომხები, ეს სისხლის მოყვარული და მშიშარა თავისუფლებისათვის მებრძოლები, უკვე იწყებენ მიუსაფარი თურქი მოხუცების, ქალებისა და ბავშვების ყელის გამოღადვრას“. 

„სომხები ლაჩრულად და შერცხვენილნი გარბოდნენ ბრძოლის ველიდან, უიარაღოებზე, მოხუცებზე, ქალებზე და ბავშვებზე თავდასხმისას კი უაღრესად მამაცები და მედგრები არიან “.

„ჩვენ, ერზრუმში მცხოვრები რუსი ოფიცრები ორი წლის განმავლობაში მხარდამხარ ვცხოვრობდით მუსულმანებთან და ჩინებულად ვიცნობდით სომხებს, არ გვჯეროდა მათი ამბოხისა და ღიად დავცინოდით სომხურ მშიშრობას“.

 

უცხოელები სომხების შესახებ

„მე მათთან (სომხებთან) არასდროს შემეძლო მოლაპარაკება. მათი ეშმაკობა საკმაოდ გულისამრევია, სიმდაბლე საკმაოდ აუტანელია, უნამუსობა იმსახურებს სინანულს“ (ფრანგი მოგზაური გრაფი დე შოლიე).

„ეს ეკლესია გარკვეულ პერიოდში ფულის გამყალბებლების თავშასაფარი იყო. ამ მონასტერმა ჩემში უფრო პოლიტიკური ცენტრის შტაბეჭდილება შექმნა, ვიდრე რელიგიური ტაძრისა“. (ფრანგი მეცნიერი დე ბანი. ეჩმიაძინის ეკლესიაში ვიზიტის შესახებ)

თემურ ლენგმა თქვა: ისტორია მე ორ რამეს არ მაპატიებს:
1) ის, რომ მე მსურდა გამენადგურებინა სომხები როგორც ეთნოსი, 2) მეორე კი ის, რომ მე ეს არ გავაკეთე. მართალია სომხებს შორისაც არსებობს კარგები, მაგრამ მთლიანობაში საძაგელი ხალხია. არასდროს გამოხატავენ თავიანთ აზრებს ღიად, ამითომაც სჩანან კულტურულები, მაგრამ ხელსაყრელ შემთხვევაში ყელს გამოგჭრიან“.

ფრიდრიხ ენგელსი:
სომეხი მონები და კონკუბინები იყვნენ პირველი მოცეკვავეები და პროსტიტუტკები, რომლებიც ემსახურებოდნენ კორინთოში (აფროდიტეს კონკუბინები) და ინდოეთის ტაძრებშიც კი.

კარლ მარქსი:
სომხები პირველი ერია, რომელთაც დაიწყეს თავიანთი ქალების გამოყენება სხვა ხალხების ქვეშაგებად, როგორც გადარჩენის საშუალება“.
 
ალექსანდრე დიუმა (მამა): „კავკასიური მოგზაურობა“:
„სომხები ყოველთვის ცხოვრობდნენ მმართველთა ხელისუფლების ქვეშ, რომლებიც ემსახურებოდნენ სომხების რელიგიისგან განსხვავებულ რელიგიას. შედეგად კი ისინი ხდებოდნენ ადამიანებად, რომლებიც მალავდნენ თავიანთ აზრებს, გრძნობებს და განზრახვებს, ხდებოდნენ არამზადები და მატყუარები“.

მისიონრების კავშირის მდივნად მომუშავე ა. ს. არნოლდი X საუკუნის დასასრულს წერდა იმის შესახებ, რომ „სომხები – ესენი არიან თავიანთ გზას აცდენილები, გამყიდველები და წარმოადგენენ უპასუხისმგებლო მკვლელ ადამიანებს“ 
(Armenia and ArmeniansThe Presbyterian 23.2.1894)

ინგლისელი მოგზაური ვილსონი: „სომხები ძუნწები არიან, ანგარებიანი და ნაძირლები, არვის სცემენ პატივს. ისინი ყოველგვარი წვრილმანის გაჩაღების ოსტატები არიან, ინტრიგების მოყვარულნი“.

ადამ მეცი, წარმოშობით შვეიცარიელი ებრაელი  ხალიფატის კულტურის განხილვისას წერდა:
„სომხები თეთრებიდან ყველაზე ცუდი მონები არიან. მათ გააჩნიათ უფორმო ფეხები. სირცხვილი არ გააჩნიათ, მათში ქურდობა ძლიერ გავრცელებულია… უხეშია მათი ბუნება და ენა. თუ სომეხ მონას თუნდაც ერთი საათით დასტოვებ სამუშაოს გარეშე, მისი ბუნება მას მაშინვე ბოროტებისკენ უბიძგებს. ის კარგად მუშაობს ჯოხის ქვეშ და შიშით. თუ ხედავ, რომ ის ზარმაცობს, მხოლოდ იმიტომ რომ ეს მას  სიამოვნებას ანიჭებს, აი მაშინ საჭიროა ჯოხის აღება, უთავაზო მას და აიძულო რისი გაკეთებაც შენ გინდა“.

((Москва изд-во “Наука” 1973 г.стр.144, Швейцарский Востоковед А.Мец, 1869-1917 г,эту книгу написал за 25 лет)

 

გერმანელი საზოგადო მოღვაწე და მეცნიერი კოლმერ ფონ დერ ჰოლცი,  „ანატოლიური ესკიზები“:

„ყველა ვინც კი იცნობს ანატოლიის პროვინციების ძირითად მოსახლეობას, სწრაფად ეჩვევა თურქების პატივისცემას და შეყვარებას. შეიყვარონ თურქები, შეიძაგონ ბერძნები და შეიძულონ სომხები. ადგილობრივი ანდაზა „ბერძენი მოატყუებს ორ ებრაელს, სომეხი კი ორ ბერძენს“ ყველგან მართლდება. ანატოლიაში თუ სადმე მოგატყუეს, მაშინ დაზუსტებით შეიძლება თქმა იმისა, რომ თქვენ გადაეყარეთ სომეხს. მე ყოველთვის გამოვდივარ ყოველგვარი წერილობითი ხელშეკრულებიდან, როცა საქმე მაქვს თურქთან, საკმარისია მისი სიტყვა. როცა საქმე მაქვს ბერძენთან არ რომელიმე ლევანტიელთან  – მე ვდებ წერილობით ხელშეკრულებას, სხვაგვარად მათთან საქმის დაჭერა შეუძლებელია. სომხებთან კი მე წერილობით რწმუნებული საქმეც არ მაქვს, რამეთუ სომეხთა ინტრიგებისა და სიცრუისაგან ვერ დაგიცავს წერილობითი პირობებიც კი“.

„მე მეჩვენება, რომ თქვენ ყველას სომხები უდანაშაულონი წარმოგიდგენიათ, უმანკო რვა წლის გოგონად. თქვენ ძალიან ცდებით. სომხებმა, განსაკუთრებით მათი უკანასკნელი მხეცობით დაგვიმტკიცეს, თუ როგორი დემონური და ბარბაროსული ხალხია“.
ლორდი ჯურზონი, დიდი ბრიტანეთის ლორდთა პალატის წევრი, 1920 წლის 13 მარტი.

ტაციტიუსი სწერდა, რომ „სომხები მათი ორპირი ქმედებით იწვევდნენ ხან ერთი, ხან მეორე ქვეყნის შეიარაღებულ ძალებს მათ მიწებზე, ხასიათის სირთულით ისინი ჰგვანან პართიელებს, აღირივნენ მათში ქორწინებებით, თავისუფლება მათთვის უცხოა, ისინი მეტადრე მიდრეკილნი არიან მონობისკენ“

Тацит Корнелий.Сочинения.т.2,СПБ,1887,с.395-396

რომაელი ისტორიკოსი ტაციტიუსი – ერთერთი ისტორიის მამათაგანი: „ეს ხალხი დასაბამიდან არა საიმედო იყო და მისი სულიერი წყობის შედეგად, მის მიერ დაკავებული გეოგრაფიული ტერიტორიის შედეგად, როგორც მათი მიწები ვრცლად ეკვრის ჩვენს პროვინციებს, ღრმად იჭრებიან მიდიელების სამფლობელოებში. იმყოფებიან რა დიდი სახელმწიფოების შორის, ამ მიზეზით სომხები ხშირად მათთან უთანხმოებაში იმყოფებიან, სძულთ რომაელები და ედავებიან პართიელებს“.

გამოყენებული ლიტერატურა:

Аннинский А. История армянской церкви, Кишинев, 1900
Величко В.Л. Кавказ. Русское дело и межплеменные вопросы, Баку, Изд-во «Элм», 1990
Тагаев М. Москва, или Центр международного терроризма и геноцида. Изд-во «Искра», 2001
Шавров Н.И. Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам, СПб. 1911
Шопен И. Исторический памятник состояния армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи, СПб. 1852.
Обозрение российских владений за Кавказом, СПб., 1836.
Полное собрание публицистических сочинений, СПб., т. I, 1904