• ქისტების გამაჰმადიანება

 

მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე

 

ქისტების გამაჰმადიანება XX ს-ის საქართველოში

 

XIX-XX სს-ში საქართველოში რუსების ბატონობის დროს ქრისტიანული სარწმუნოება არა თუ განმტკიცდა მოსახლეობაში, როგორც მიიჩნევს ზოგიერთი რუსი მკვლევარი, არამედ აღმოიფხვრა კიდეც. ამის მაგალითად გამოდგება იქამდე საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში მყოფი ჩეჩენთა და ინგუშთა აღმსარებლობის მაგალითი.

 საქართველოს რელიგიის ისტორიის შთამბეჭდავი ფაქტია ის, რომ პანკისის ხეობაში XIX ს-ის დასაწყისში ჩასახლებული ქისტების გამაჰმადიანების პროცესი დასრულდა XX ს-ის 90-იან წლებში, ქისტები საქართველოს აღნიშნულ კუთხეში ჩასახლების დროს ქრისტიანები იყვნენ და ქართველი მთიელების მსგავსად ქრისტიანულ სარწმუნოებრივ წესებს აღასრულებდნენ. კერძოდ პანკისის ხეობაში მცხოვრები ქისტების ერთი ნაწილის გამაჰმადიანება დაწყებულა საქართველოში რუსების ბატონობის დროს XIX ს. ბოლოს (ამავე დროს ქისტების უმთავრესი ნაწილი კვლავ ქრისტიანებად რჩებოდა), პროცესი გაღრმავებულა რუსთა მიერ საქართველოს მეორედ დაპყრობის შემდეგ XX ს. 20-იან წლებში, გამაჰმადიანებას სწრაფი სახე მიუღია II მსოფ. ომის შემდეგ და მოსახლეობის სრული გამაჰმადიანება დასრულებულა XX ს-ის 90-იან წლების დამდეგს.

პანკისელი ქისტებისა და საერთოდ ვაინახების ყოფა-ცხოვრების მკვლევარი ხვთისო მამისიმედაშვილი წერს: “მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ იწყება ჯოყოლოს მოსახლეობის სწრაფი გამაჰმადიანება. მანამდე, როგორც თვითმხილველნი გადმოგვცემენ, სოფელში მეღორეობის ფერმაც კი ჰქონდათ. ჯოყოლოელთა გადასვლა მაჰმადიანურ რჯულზე დასრულდა XX ს-ის 90-იანი წლების დამდეგს. ამჟამად ისინი ისლამის მიმდევრები არიან” (ხვთისო მამისიმედაშვილი. “ვაინახები და ქართველი მთიელები”. თბილისი 1997. გვ. 27).

ქისტების პირველი ჯგუფი პანკისში გამოჩენილა 1826-28 წწ-ში. პანკისი ამჟამად ეწოდება მთელ ხეობას, მაგრამ ჩანს თავდაპირველად იგი ერთ-ერთი სოფლის სახელი ყოფილა, სადაც ისინი ზემოთ აღნიშნულ წლებში ჩასახლებულან დუი ციცხაშვილი-ხანგოშვილის წინამძღოლობით. დუის პატივსაცემად სოფელ პანკისისათვის დუისი უწოდებიათ. დუი ციცხაშვილ-ხანგოშვილი ავტორიტეტული პიროვნება ყოფილა, ქართული ენის შესანიშნავი მცოდნე, მეგობარი ადგილობრივ დიდებულებისა და უხუცესებისა. მისი მეთაურობით ქისტების ჩამოსახლება შეთანხმებული ყოფილა ხელისუფლებასთან, კერძოდ თიანეთის მაზრის გამგებლობასთან, რომელსაც იმ დროისათვის ექვემდებარებოდა თუშ-ფშავ-ხევსურეთი. უფრო მეტიც, ქისტების ჩამოსახლების დროს დუი ხანგოშვილს დიდად დახმარებიან ქართველი დიდებულები, კერძოდ, თავადები ჩოლოყაშვილი, ჯანდიერი და თუშეთის მოურავი ივანე ცისკარიშვილი. დუის გარშემო შემოკრებილან კახეთსა და მთიანეთში მცხოვრები ქისტებიც და საერთოდ, I ნაკადი წამოსულა არღუნის ხეობის მაისტის თემიდან. მაისტელი იყო დუი ხანგოშვილიც. ჩამოსახლების დროს ისინი ისეთივე ქრისტიანები ყოფილან, როგორც საზოგადოდ ქართველი მთიელები, ხევსურები, ფშავლები და სხვა მათი მეზობლები. ამას მიუთითებს ისიც, რომ პანკისელ ქისტებს თავიანთი მშობლიური ადგილებიდან თან “წამოუღიათ” სალოცავი ნიში, კერძოდ ჩამოტანილი აქვთ სალოცავი ნიში “მაისტიე წივ”, რაც დაახლოებით მაისტის ხატს აღნიშნავს (იქვე, გვ. 22). ასევე წარმოუდგენელია, კახეთ-მთიანეთის ადგილობრივ მმართველობას, ქართველ თავადებს და საერთოდ ქართულ მოსახლეობას XIX ს-ის 20-იან წლებში ხელი შეეწყოთ კახეთის ქრისტიანთა შორის მაჰმადიანთა ჩასახლებისათვის. საქმე ის იყო, რომ სწორედ აღნიშნულ დროს აღ. საქართველოს ქრისტიანებისათვის უდიდეს საფრთხეს წარმოადგენდა ე.წ. “ლეკიანობა”, რომელშიც იგულისხმებოდა მაჰმადიანი მთიელების განუწყვეტელი ლაშქრობები და თარეში ქრისტიანულ სოფლებში. ასეთ პირობებში ქრისტიანები თავიანთ სოფლებსა და მამულებს არ დაუთმობდნენ მაჰმადიანებს. ქართველებს ჩამოსახლებული ქისტები ქართველი ხალხის ერთ-ერთ ეთნოჯგუფად მიაჩნდათ თუშთა და ხევსურთა მსგავსად. მართალია, ქისტებს ჰქონდათ თავიანთი სასაუბრო ენა, მაგრამ, როგორც ცნობილია, ასეთი ენა და მკვეთრად განსხვავებული დიალექტები ამჟამადაც გააჩნიათ ქართველ მთიელებს. ქისტების ამ პირველი ჯგუფის ქრისტიანობას მიუთითებს ისიც, რომ ქისტების მეორე ჯგუფი, რომელიც პანკისის ხეობაში ჩასახლდა 1854-55 წწ-ში, ნამდვილად ქრისტიანები იყვნენ. მეორე ჯგუფის ხელმძღვანელი ყოფილა ჯოყოლა ნაციშვილი-დარქიზანაშვილი. ჯოყოლაც ასევე დიდად ავტორიტეტული კაცი ყოფილა და ჰყოლია ქართველი ძმადნაფიცები. მათი და ზემოთაღნიშნულ თუშეთის მოურავ ივანე ცისკარიშვილის დახმარებით დუისის ჩრდილოეთით დაუარსებიათ სოფელი ჯოყოლო. მალე სოფლის ცენტრში ქისტებს აუშენებიათ ქრისტიანული ეკლესია, რომელშიც წირვა-ლოცვას აღასრულებდა ქისტი სამღვდელოება, რაც დიდად ნიშანდობლივია. ეს მიუთითებს, რომ ქისტები არა მხოლოდ ქრისტიანები იყვნენ, არამედ მათი წიაღიდან გამოსული ახალგაზრდები იღებდნენ შესაბამის სასულიერო განათლებას და მღვდლებად ხელდასხმის შემდგომ აღასრულებდნენ ღვთისმსახურებას ეკლესიებში.

ცხადია, ქისტი მღვდლები წირვა-ლოცვას აღასრულებდნენ ქართულ ენაზე, რადგანაც ეს ენა მათთვის წარმოადგენდა სალიტერატურო, კულტურის, საურთიერთობო და საღვთისმსახურო ენას. საერთოდ რუსების შემოსვლამდე ძვ. საქართველოში შავი ზღვიდან ვიდრე ალბანეთამდე (აზერბაიჯანამდე) ღვთისმსახურება აღესრულებოდა მხოლოდ და მხოლოდ ძვ. ქართულ ენაზე, ძველ ქართულ დამწერლობას ხუცურს უწოდებდნენ. განსაკუთრებითაა აღსანიშნავი ის, რომ ჯერ კიდევ მთაში ცხოვრებისას ქისტი ხუცესები მთის ჯვარ ხატებშიც აღასრულებდნენ ღვთისმსახურებას ხევსური და სხვა ქართველი მთიელების ხუცესთა მსგავსად, რაზედაც ქვემოთ გვექნება საუბარი.

ისმის კითხვა: რამ აიძულა ქისტები XIX ს-ში აყრილიყვნენ თავიანთი სამშობლო კუთხიდან და გადმოსახლებულიყვნენ რუსეთის სახელმწიფო მმართველობის ქვეშ მყოფ პანკისის მხარეში?! ამასთან დაკავშირებით ხ. მამისიმედაშვილი წერს: “ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მასალებზე დაყრდნობით ლეილა მარგოშვილი ასკვნის, რომ ვაინახების პანკისში ჩამოსახლების მიზეზი იყო მათი მძიმე ეკონომიური მდგომარეობა, მესისხლეობა და შამილის მიერ მაჰმადიანობის გასავრცელებლად ჩეჩნეთის მთიანეთში გატარებული მკაცრი ზომები. როგორც ცნობილია შამილი იქ ცეცხლითა და მახვილით ავრცელებდა ისლამს, ვინც უარს აცხადებდა ისლამის მიღებაზე განიცდიდა საშინელ დევნას და ეძებდა საიმედო თავშესაფარს” (იქვე, გვ. 24). მაშასადამე პანკისში ქისტების ჩამოსახლების მთავარი მიზეზი ყოფილა ის, რომ მათ არ სურდათ ისლამის მიღება და გამოქცეოდნენ მოძალადეებს, რომლებიც მათ ძალით ამაჰმადიანებდნენ.

აღსაღნიშნავია, რომ XVIII ს-მდე ქისტები საზოგადოდ ქრისტიანები იყვნენ, ხოლო XVIII ს-ში ნელ-ნელა ქრისტიანობის ადგილი დაუჭერია სუნიტური მიმართულების მაჰმადიანობას. იმ დროისათვის მაჰმადიანობა ფეხმოკიდებული ყოფილა მხოლოდ ქისტების ზოგიერთ ჯგუფში. ისინი კი შარიათის მიხედვით დადგენილ წესებთან ერთად არ ივიწყებდნენ მამა-პაპურ სარწმუნოებრივ და სხვა ქრისტიანულ ტრადიციებს. ასე რომ, ჩეჩნეთში და ინგუშეთში XIX ს-ის დასაწყისში ერთმანეთის გვერდიგვერდ არსებობდა ქრისტიანობა და მაჰმადიანობა. ამავე დროს მოსახლეობას აიძულებდნენ მიეღოთ მაჰმადიანობა. როგორც აღვნიშნეთ, ვისაც გამაჰმადიანების თავიდან აცილება სურდა, თავს აფარებდნენ საქართველოს და შესაძლოა სხვა ქრისტიანულ ქვეყნებსაც.

პანკისში ჩამოსახლების შემდგომ ქისტური მოსახლეობა დიდი ხნის მანძილზე ქრისტიანულ წესებს იცავდა, მაგრამ მათში თანდათანობით მაინც მოუკიდია ფეხი მაჰმადიანობას და XIX ს-ის მიწურულისათვის, კერძოდ 1898 წელს, დუისში დაუწყიათ მეჩეთის მშენებლობა, დაახლოებით 20 წლის შემდეგ მაჰმადიანური რელიგიის მოძალების შედეგად, კერძოდ 1921 წელს, ჯოყოლოს ეკლესიის მღვდელი იძულებული გამხდარა სამუდამოდ მიეტოვებინა სამსახური და თელავში გადასულიყო. ამის შემდეგაც მოსახლეობა კვლავ იცავდა ზოგიერთ ქრისტიანულ წესს და როგორც აღვნიშნეთ, მაჰმადიანურ რჯულზე მოსახლეობის საბოლოო გადასვლის პროცესი დასრულებულა XX ს-ის 90-იან წწ-ში.

თვითონ ისტორიულ ქისტეთში, ვაინახების ქვეყნის ნასოფლარებში ამჟამადაცაა შემორჩენილი უამრავი კოშკი, რომლებზეც ჯვრებია გამოსახული. ტყობაიერდისა და ალიბერდის ეკლესიებში დაცულია ქართული წარწერები. არქეოლოგთა და სხვათა მიერ გათხრილ სამარეებში მიცვალებულები დაკრძალულნი არიან ქრისტიანული წესით, თავით დასავლეთისაკენ, ერთ-ერთი ქრისტიანი ქისტისათვის წმიდა გიორგის მედალიონი-ხატიც ჩაუტანებიათ, გროზნოს მუზეუმში დაცულია უამრავი თლილი ქვა და ქვაჯვარი ქართული ასომთავრული ასო ნიშნებით. ქისტები ისტორიულად ქრისტიანები იყვნენ ათეულ საუკუნეთა მანძილზე (”აია” N2, 1997, გვ. ).

“ანატორის ჯვარი” შატილიონებისა და ქისტების საერთო სალოცავია. ანატორის ჯვარში ბოლო დრომდე მოდიოდნენ ქისტები სალოცავად საკლავით, ქადა-პურითა და სანთლით. XX საუკუნის ოციან წლებში ანატორის ჯვარს ჰყოლია გამორჩეულად წმინდა და ჯვარ-ხატების კარგი მცოდნე ქისტი ხუცესი ბაგახა. ის მთისიქითა ქისტეთიდან მოდიოდა ანატორის ჯვარში სანთლით, საკლავითა და ბაჩაყურეებით (სამკაპა ან ოთხკაპა ქადის მსგავსი) ჯვარს ადიდებდა. შემდეგ ქისტები მოხარშულ ხორცსა და ბაჩაყურეებს ხალხს ჩამოურიგებდნენ. ხევსურ ბავშვებს განსაკუთრებით უხაროდათ ქისტების მოსვლა ანატორის ჯვარში. ბაგახა სანთელს რომ აანთებდა, ასე ლოცულობდა: _ “ნაქორინწა წეიმ ბარა”! _ გწყალობდეთ ანატორის ჯვარიო.

“ანატორის ჯვარი მტრედის სახით მოფრინდებოდა, აკლდამაზე დაჯდებოდა და ღუღუნს დაიწყებდა ხოლმე… მხოლოდ ბაგახას _ ქისტ ხუცესს შეეძლო ჯვრის ძალით აკლდამასთან ასვლა, ხოლო მტრედი მხარზე დააჯდებოდა მას და კლდეებზე დაატარებდა. მტრედი და დროშა, როგორც ანატორის ჯვრის სახე, ქისტ ხუცესს ხშირად ქისტ სოფლებშიც მიჰყავდა და იქ ხუცობდა”. როგორც მთხრობელმა ჩორეხ ჭინჭარაულმა მიამბო ქისტებს ხევსური ხუცესიც მიჰყავდათ თავიანთ სოფლებში: “ჩემ პაპა გიგიაც შატილის ხუცეს იყვის, მიჰყავდისთ ქისტეთჩი და ახუცვინებდიან ბანებზედ” (ხ. მამისიმედაშვილი, “ვაინახები და ქართველი მთიელები”, გვ. 21).

“როგორც გადმოცემიდან ირკვევა, ქისტები ანატორის ჯვრის უნჯი ყმანი ყოფილან” (იქვე, გვ. 22).

“ბალთაგორის წმინდა გიორგისა და მთის სხვა სალოცავებში მლოცველი ქისტი ისევე ლოცავდა და ესალმებოდა ხატში მისულ სხვა მლოცველს, როგორც აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელები” (იქვე, გვ. 22).

ცნობილ გმირ თორღვა ძაგანამდე ქისტების რჯული ისეთივე ყოფილა, როგორც სხვა ქართველი მთიელებისა, ე.ი. ქრისტიანული, ამიტომაც თორღვა საერთო გმირია.

“მუცოს სათემო სალოცავში, მთავარანგელოზის ჯვარში, ხონეს საათენგენოდ ახლაც მიდიან ქისტი ბორჩაშვილები ძღვნითა და საკლავით, ხოლო ხახმატის დღეობაზე პირაქეთ ხევსურეთში შეხვდებით ხევსურს, ფშაველს, ქისტს და სხვა. ისინი სანთლითა და საკლავით მფარველობას შესთხოვენ წმინდა სალოცავს” (იქვე, გვ. 23).

პანკისში, ამჟამად უკვე გამაჰმადიანებული ქისტების რელიგიური სიმღერა შესრულების სტილით ჯვარ-ხატებში აღვლენილ ფშაურ ფერხისაის ჰგავს. ქისტური რელიგიური სიმღერები თითქოსდა ალავერდის ე.წ. “მონების” იავნანას მელოდიას წააგავს.

“ქისტები, ისევე, როგორც კახელები და ქართველი მთიელები იხდიან კოლექტიურ საღვთოს” (იქვე, გვ. 31). ე.წ. წვიმის მოსაყვანი რიტუალი ამ ქისტებში ისეთივეა, როგორც საერთოდ ქართველებში (გუთნის წყალში გაყვანა, გაწუწვა და ძალით ბანაობა ერთ-ერთი მონაწილისა და სხვა). “რაიმე მნიშვნელოვანი ამბის აღსანიშნავად (ავადმყოფის განკურნება, ჯარისკაცის დაბრუნება, ხიფათისაგან თავის დაღწევა) აღმოსავლეთ საქართველოში იხდიან საღვთოს. ადუღებენ ლუდს, ხდიან არაყს, კლავენ საკლავს, აკეთებენ ხინკალს და სუფრის ხუცეს-ხევისბერს ამწყალობინებენ. ანთებენ სანთელს და ჭრიან სარიტუალო ქადებს. ანალოგიური ჩვეულება აქვთ ქისტებს”, ოღონდ ახლა ალკოჰოლიანი სასმელები აკრძალული აქვთ და ხუცესების მაგიერ მოლები ლოცულობენ (იქვე, გვ. 33).

ჯერ კიდევ საუკუნის დასაწყისში შეუნიშნავთ, რომ ახალი წლის შეხვედრის სარიტუალო წეს-ჩვეულება ქისტებში ისეთივეა, როგორც ქართველებში. ახალ წელს ქისტურად “ნიჯუა” ეწოდება. “ნიჯუა”-დან ხუთი კვირის შემდეგ იციან “ოღუაი”, რომელიც ქართულ “აღების” დღესასწაულს ემთხვევა, ამ დღეს კლავენ საუკეთესო საკლავს “ისევე, როგორც ქართველი მთიელები, ქისტებიც საკლავს სოფლის რჩეულ უხუცესს დაამწყალობინებენ და დააკვლევინებენ ხოლმე”. ქრისტიანული “აღება” ნიშნავს “ხორცის აღებას”, ხორცის საჭამადის გამორიცხვას კვების რაციონიდან დიდმარხვის წინა, მოსამზადებელ პერიოდში. კერძოდ დიდმარხვის დაწყებამდე ჯერ არის ხორციელის, შემდეგ კი ყველიერის კვირა. ხორციელის შვიდეულში შეიძლება ხორცის ჭამა, ამ დროს ცდილობენ ხორცის საუკეთესო საკვების მიღებას, რადგანაც ხორციელის კვირა დღიდან, როდესაც სუფრიდან აიღებენ ხორცს, მისი ჭამა უკვე აღარ შეიძლება აღდგომის გახსნილებამდე, ე.ი. თითქმის ორი თვე. “აღება” და მისი შემდგომი ყველიერიც, სახალხო დღესასწაულში გადაიზრდებოდა ხოლმე, ამ კვირეებში ხალხი ზეიმობდა და მხიარულობდა, კარგადაც იკვებებოდა, რადგანაც ყველიერის ბოლოდან აღდგომამდე, დიდმარხვის დროს, ხალხი უკვე გლოვასა და მწუხარებაში იყო, ემზადებოდნენ ზიარებისა და აღდგომის ღირსეულად შესახვედრად, ამბობდნენ “მარხვა სინანულისა და აღდგომა სიხარულისა”. როგორც აღვნიშნეთ ქისტური “ოღუაი” არის ქრისტიანული “აღების” დღესასწაული. ხორციელის კვირაში, ყოველი ოჯახი, როგორი ღარიბიც უნდა ყოფილიყო, ვალდებული იყო “ხორცზე კბილი დაედგა”. “ოღუაის ორი კვირის შემდეგ, ასევე შაბათ დღეს ქისტები იხდიან დღესასწაულს, რომელსაც სახელად ჰქვია “სინი” (იქვ. გვ. 33), ამ დროს ახსენებდნენ მიცვალებულებს “ძველსა თუ ახალს”, ვინც ახსოვდათ და მოაგონდებოდათ, რაც ყველაზე ნიშნეულია, ამ დღეს ქისტები მიცვალებულთა მოსაგონებლად იმ კერძს ამზადებდნენ, რომელსაც ქართველები “კორკოტს” ან “წანდილს” უწოდებენ, ქისტურად _ “ბაკლას”. დიდმარხვის პირველ შაბათს, ისევე როგორც სხვა მომდევნო შაბათ დღეებში, ქრისტიანები საგანგებოდ მოიხსენიებენ მიცვალებულებს, ე.წ. “მიცვალებულთა შაბათი”. ამზადებენ საკურთხს, კორკოტ-წანდილს (მოხარშულ მარცვალს), მღვდელს თუ საშუალება აქვს, ალოცვინებენ. ასევე ქისტი მლოცველი მიცვალებულის მოხსენიებისას “ამოიღებს ქვაბით მოხარშულ ბაკლას, ქვაბს გარს შემოატარებს რკინეულს რასმე სამჯერ, მოიხსენებს იმავე მიცვალებულებს, მერე ზემოდან გაშლილი ხელით სამჯერ ჯვარს გამოსახავს და შემდგომ შეექცევიან ბაკლას (მოხარშული სიმინდი, ლობიო, ხორბალი ერთმანეთში არეული)” (იქვე, გვ. 34).

ეს დღესასწაულები სცოდნიათ მხოლოდ პანკისელ ქისტებს. “ნიჯუა, ოღუაი და სინი” წააგავს ქართველი მთიელების რელიგიურ დღესასწაულებს. ლეილა მარგოშვილის ცნობით, ჩეჩნები და ინგუშები ამ დღეობებს არ იცნობენ. ამდენად მათ ისინი ან სავსებით დაივიწყეს, ანდა ქისტებმა იგი ქართველებისაგან შეითვისეს” (იქვ. გვ. 34). აქედან ჩანს, რომ პანკისში ჩამოსახლებისას ქისტებს გააჩნდათ ქრისტიანული საეკლესიო ჩვეულებები, მათ, როგორც ვთქვით, ჯოყოლოში თავიანთი ეკლესიაც ჰქონდათ და ქისტი სამღვდელოებაც ჰყავდათ. ამჟამადაც აღდგომას კვლავ დღესასწაულობენ, “აღდგომის დღესასწაულისათვის ჯოყოლოელი და სხვა სოფლელი ქისტები დღემდე საგანგებოდ ემზადებიან და მას განსაკუთრებული ყურადღებით ეკიდებიან. დღეობა ორ-სამ დღეს გრძელდება, იკვლება საკლავი, ინთება სანთელი, ლოცულობენ სოფელსა და მის მიმდებარე ადგილებში მდებარე ქრისტიანულ ეკლესიასა და სხვა ნიშებში. სოფელში ამ დღეებში დიდი ლხინი და მხიარულებაა. გარდა წმინდა ადგილებზე სანთლების დანთებისა, ქისტებმა ქართველების მსგავსად შემოინახეს ხეებზე ნაჭრების მიბმის ტრადიცია. ქისტები სალოცავად ძღვნით ალავერდშიც მიდიან. ომალოში მცხოვრებ ქისტებს სოფლის სიახლოვეს სალოცავად აქვთ წმიდა გიორგის, თუშოლისა და კოპალას ნიშები. ბირკიანელები ლოცულობენ წმიდა გიორგის ეკლესიის ეზოში. თუშოლი, ზოგიერთი მკვლევარის აზრით, იგივე ღვთისმშობელია, ხოლო კოპალას ნიშის არსებობა ომალოში ფრიად საგულისხმოა. კოპალას სახელობის ჯვარ-ხატები გვხვდება ფშავ-ხევსურეთში” (იქვე, გვ. 34).

ქისტებსა და ქართველებს ერთნაირი ადათები ჰქონდათ “როგორც ხევსურეთში, ქისტებშიც პატარძალი მამამთილს სახელით ვერ მიმართავს … მართალია ქისტები მაჰმადიანური რწმენის აღმსარებლები არიან, მაგრამ მათ სუფრაზე, თითქმის ჩვეულებრივი მოვლენაა ღვინის სმა, თუმცა მთიელთა ტრადიციის შესაბამისად იქ მაინც არაყი სჭარბობს” (იქვე, გვ.37). ღვინის ზომიერი სმა ქრისტიანული ტრადიციაა. ქისტები ჩანს, არა მხოლოდ ქრისტიანები, არამედ ქრისტიანული წესების მკაცრი დამცველებიც ყოფილან, ამას მიუთითებს ის, რომ ისინი დიდ მარხვის პირველ დღესა და უკანასკნელს, ე.ი. დიდ შაბათს, მშივრები ატარებდნენ, ვიდრე ვარსკვლავი არ ამოვიდოდა. ახლაც მორწმუნე ქრისტიანები სწორედ დიდმარხვის პირველ და ბოლო დღეებში მარხულობენ განსაკუთრებულად. ასეთივე მმარხველნი ყოფილან ხევსურებიც. ძველად ფშავ-ხევსურები კარგი ქრისტიანები იყვნენ თავიანთი ქრისტიანული სალოცავებით, სამღვდელოებითა და დღესასწაულებით, მაგრამ ბოლო საუკუნეებში, სამღვდელოების არ ყოლის გამო, ნასწავლი და ნაკურთხი სასულიერო პირების ადგილი დაიჭირეს ხალხისგან ამორჩეულმა წმიდა ცხოვრებით მცხოვრებმა პირებმა, რომელნიც ცდილობდნენ უცვლელად აღესრულებინათ ის სარწმუნოებრივი წესები, რაც მათ ახსოვდათ ძველი სამღვდელოებისგან. ხევსურთა ერთი ნაწილი უნდა ყოფილიყვნენ ქისტებიც, საერთო სალოცავ-ჯვარ-ხატებით, ჩვეულებებით, ტრადიციებით, საეკლესიო ტერმინოლოგიითა და ქართული ანბანით. ჩეჩნეთ-ინგუშეთში აღმოჩენილია არა მარტო ქართული წარწერები, არამედ ხელნაწერებიც. ინგუშეთში, ასას ხეობაში არსებობს ქრისტიანული ეკლესიები _ თხობა-ერდი, ალი-ერდი, თარგიმი, მაღარ-ერდი და სხვა. “1944 წლამდე მრავალი ინგუშის ოჯახში ინახებოდა ქართული სასულიერო წიგნები და მათი ფრაგმენტები… უფრთხილდებოდნენ მას, როგორც ძვირფას რელიქვიას და გადასცემდნენ თაობიდან თაობას (А.И. Шавхелишвили, Грузино-Чечено-Ингушские взаимоотношения, 1992.с.189, იქვე, გვ. 68).

ვაინახებში რელიგიის კულტთან დაკავშირებული და ზოგიერთი სხვა ტერმინი ქართულია, მაგალითად ჯვარი ვაინახურად არის “ჯარ”, მარხვა _ “მარხ”, კვირა _ “კირ”, სანთელი _ “სენთალ”, ორშაბათი _ “ორჩუათ”, პარასკევი _ “პერასკ”, შაბათი _ “შოთ”, ეკლესია _ “ქილს” და სხვა. შავხელიშვილის ცნობით “ჩეჩნეთში, ხილდიხაროს ხეობაში, მრავალი ქართულიდან მომდინარე ტოპონიმია”. ქართული კულტურის გავლენით წარმოქმნილი უნდა იყოს “ქერისტიე”, “ცაცხი”, “ჩამღა”, “მოზღარი” და “მეციხ”. ქართულად ქერისტიე ნიშნავს ქრისტიანს, ჩამღა _ ჩაღმას, ცაცხი _ ცაცხვს, მოზღარი _ მოძღვარს, მეციხს კი ქართულ მეციხოვნესთან უნდა ჰქონდეს კავშირი” (ხ. მამისიმედაშვილი, დასახ. ნაშრ. გვ. 7).

ქისტები, საერთოდ, ხალხური თქმულებებითა და გადმოცემებით, ისეთი ღრმა ქრისტიანები იყვნენ, რომ რომელ თემშიც არ უნდა მოხვედრილიყვნენ, ეკლესიებს აშენებდნენ, მაგ. ზეგარდის წმიდა გიორგი ქისტეთიდან მოსულ კაცს დაუარსებია (იქვე, გვ. 19). გერგეტის ყოვლადწმიდა სამების ეკლესიის მცველობა ქისტეთიდან მოსულ სუჯის შთამომავლებისათვის დაუვალებიათ საქართველოს მეფესა და პატრიარქს (”აია”, 1997, N2, გვ. 63).

“ქისტებსა და თუშებს შორის ნათელ მირონით ნათესაობა მოუდიოდათ. ფშავში ლაშარის გორაზე ქისტების საჯვარე არსებობს, ხევსურეთში, ანატორის ჯვარში ქისტი და ხევსური ხუცესი ერთად ხუცესობდა, ქისტების ამინდის “ღმერთებია” _ ოჩი (ქართულ ვაჩის შეესაბამება), ჰელი (ქართული წმ. ელია), დერგ ნანილგ _ თოვლის დედა საქართველოში მყინვარზე ბუდობს” (იქვ. გვ. 66). განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს, რომ ქისტებს არა მარტო საერთო სარწმუნოება ჰქონდათ ქართველებთან, არამედ საერთო ისტორიაც, საერთო საისტორიო გმირები და წარსული ცხოვრება, ამის მაგალითი მრავალია. მაგალითად ცნობილი 300 არაგველი _ ვაინახებად მიაჩნიათ. “ქისტებში დღემდე პოპულარულია გადმოცემა, თითქოს ის სამასი არაგველი, რომელიც კრწანისის ველზე დაეცა, ვაინახები იყვნენ. ამ ლეგენდას ისინი ასაბუთებენ იმ გარემოებით, რომ ჩრდილოეთიდან კავკასიონზე გადმოსული ქისტი მეომრები არაგვის ხეობას უნდა ჩამოჰყოლოდნენ და ამიტომაც იწოდებოდნენ არაგველებად” (ხ. მამისიმედაშვილი, დასახ. ნაშრ. გვ. 8).

მეორე ასეთი მაგალითი ეხება საქართველოს ბედით დამწუხრებულ ლელთ ღუნიას “გადმოცემით ილია ჭავჭავაძის ლელთ-ღუნია მალხების (ქისტების) ჩამომავალი ჯღუნა ხულელაძე ყოფილა” (ჯ. კაკულია, ანისტორესია, “აია” 1997 N2, გვ.63). ამ გადმოცემაში ჩანს ქართველებთან საერთო ისტორიის მქონე ქისტები როგორ იყვნენ დაინტერესებულნი საქართველოს კეთილდღეობითა და მომავლით. მალხებთან დაკავშირებით უნდა ითქვას, რომ ისინი ვაინახების ერთერთი ეთნოჯგუფი ყოფილა. ვაინახი ხალხის ეთნოჯგუფები ერთი მოსაზრებით არიან: ღალღაი, ნოხჩი, ახი და მელხი (იქვ. გვ. 65). მეორე მოსაზრებით ვაინახი ხალხი ბინადრობდა თემებად. ცნობილია ითონხალის, ხილდიხაროს, იალხაროს, მაისტის, მელხისტის და სხვა თემები (ხ. მამისიმედაშვილი, დასახ. ნაშრ. გვ. 15). თითქმის ყველა თემი, გარკვეული კუთხით დაკავშირებულია ქართველებთან. მაგალითად, ითონხალეს ქისტური თემის დამაარსებელი ვინმე ითონი წარმოშობით ქართველი ყოფილა. მაშასადამე ამ თემს ქისტებად გადაქცეულ ქართველებად მიიჩნევდნენ (იხ. იქვე, გვ. 70. შენიშვნა 14. შავხელიშვილის ცნობა).

ხილდიხაროს თემში მრავალი ქართულიდან მომდინარე ტოპონიმია (იქვე გვ. 7).

ასეთ მაგალითებთან დაკავშირებით შემთხვევითი არ უნდა იყოს თვით ვაინახთა შორის გავრცელებული ასეთი სახის გადმოცემა: “ქისტეთში გავრცელებულია ლეგენდა, რომ პირველი ქისტის დედა ქართველი ქალი იყო” (ა. ნოზღაიძე, “ქისტები” გაზ. “ლაშარის გორა” 1996, 8 ნოემბერი).

ეს ლეგენდა არა მხოლოდ ეხმიანება, არამედ თითქოსდა ადასტურებს თეიმურაზ ბატონიშვილის ცნობას _ “ქისტნი, ღლიღვნი და ძურძუკნი პირველ იყვნეს ენითა ქართულითა მომზრახენი და ქრისტიანენი”. ქართულ და ჩეჩნურ ენებში დასტურდება უამრავი ლექსიკური ერთეული, რომელთაც საერთო ძირები მოეპოვებათ… საილუსტრაციოდ მოხმობილი მასალა მიუთითებს ქართული და ვაინახური ენების ერთგვარ ნათესაობაზე. სავარაუდოა, რომ ამ ხალხებს პრეისტორიულ ხანაში საერთო ენაც კი უნდა ჰქონოდათ, მაგრამ ხანგრძლივი დროის მანძილზე მოხდა საგრძნობი დიფერენციაცია. ამის გამო ქართული და ჩეჩნური ენები ერთმანეთს დაშორდნენ” (ხ. მამისიმედაშვილი, დასახ. ნაშრ. გვ. 68). თეიმურაზ ბატონიშვილი სწორი უნდა იყოს, ამ ენათა დაშორება არაა სავარაუდებელი მაინცდამაინც პრეისტორიულ ხანაში. დამოუკიდებელი ენის ჩამოყალიბებისათვის საკმარისია რამდენიმე ასეული წელიწადი, მითუმეტეს გარე სამყაროსაგან იზოლაციის დროს. უკრაინული და ველიკორუსული ენები, მიუხედავად მათი ერთმანეთთან მტკიცე კონტაქტისა და კულტურულ-სარწმუნოებრივ-საეკლესიო ურთიერთობისა, ერთმანეთს დაშორდნენ XIV საუკუნის შემდეგ და დამოუკიდებელ ენებად ჩამოყალიბდნენ რამდენიმე ასეული წლის განმავლობაში. ასევე სხვა ევროპული ენებიც. “თეიმურაზ ბატონიშვილი ძურძუკების ქვეშ გულისხმობს ჩეჩნებს, რომლებსაც ასევე “ნოხჩი” ეწოდებათ, ხოლო ღლიღვთა ქვეშ ღილღოს ანუ ინგუშებს, იგივე ღალღა. ქისტების ქვეშ შესაძლოა გულისხმობს ზემოთაღნიშნულ მელხებს და მაისტის თემს. ეს უკანასკნელი, როგორც ფიქრობენ, მუცოსთან იყო, მაისტელები იქედან კახეთში (პანკისში) გადასახლებულან (იხ. იქვე, გვ.23). ყველა ამათი საერთო სახელია, როგორც აღვნიშნეთ, ვაინახი. “ვეინახები ჩვენს მეზობლად ცხოვრობს _ წერს ა. ნოზღაიძე _ ცენტრალურ კავკასიაში თერგის შენაკადებთან არმხის, ასას, არღუნის, და შარო არღუნის ხეობებში… ვეინახები ჩვენი უახლოესი ნათესავია ენითაც და სისხლითაც. წააგავენ ქართველ მთიელებს. წეს-ჩვეულებით, ზნე-ხასიათით, სახლ-კარით, ჯამ-ჭურჭლით, ჩაცმა-დახურვით, ცეკვა-სიმღერით, სასმელ-საჭმელით, უფროს-უმცროსობით, მტერ-მოყვარეობით და სხვა” (”აია” 1997, N2. გვ. 65).

ნიშანდობლივი ცნობა: “ბამუტში (ჩეჩნეთი) ცხოვრობს შემდეგი გვარების მოსახლეობა: გახაურები, ფერზაულები, სიგაურები, მარშაულები, გაბადაურები, ხაიაურები, ქარსამაულები, სვიაკაურები… ისინი თავს მელხებად თვლიან, მელხისტის თემს კი პირიქითა ხევსურეთის მეზობლად მიუთითებენ” (იქვე, გვ. 65). “მალხებს დაბა გველეთში უცხოვრიათ, ძირითადად კი უთანკალესა და მაისტის რაიონებში, ხევსურეთის საზღვრებზე ყოფილან განლაგებული” (იქვე, გვ. 62). ძალზე ნიშანდობლივია ისიც, რომ ქისტების გვარები ქართული სახისაა. ქისტების გვარებია: ფარეულიძე, აჭიშვილი, ბორჩაშვილი, გაჩალიკაშვილი, ბაღაკაშვილი, ქავთარაშვილი, მარგოშვილი, ნაციშვილი, მუთოშვილი, კოტორაშვილი და სხვა. ენათესავებიან ქართველ კოჭლაშვილებს, ვეშაგურებს, ზაქაიძეებს, მარსაგიშვილებს, მუშტიშვილებს, ღანიშაშვილებს და სხვა.

თავის მხრივ “ჩეჩნეთ-ინგუშეთში ცხოვრობენ გავაინახებული ქართველები, მრავალი ვაინახი (დარჩიევი, ქარჩიევი და სხვა) თავის წინაპრებად ქართველებს აღიარებს (ხ. მამისიმედაშვილი, ვაინახები და ქართველი მთიელები, 1997, გვ. 19).

ასე რომ, ეთნოგრაფ-მკვლევართა დაკვირვებით, ქისტები საქართველოში XIX ს. დასაწყისში ჩამოსახლდნენ ვითარცა ქრისტიანები და ქრისტიანული წეს-ჩვეულებების ერთგული დამცველნი, XIX ს. ბოლოს მათში თანდათან გავრცელება იწყო მაჰმადიანობამ, XX ს. შუა წლებში, II მსოფლიო ომის შემდეგ კი მათი უმრავლესობა უკვე გამაჰმადიანებული იყო, სრული გამაჰმადიანება XX ს. 90-იან წლებში დასრულებულა.