•კოლხეთი ანტიკურ მწერლობაში

კოლხეთი და იბერია – KOLKHIBERIA

 

მერი ინაძე

ტერმინები ”კოლხი” და ”კოლხეთი” ანტიკურ მწერლობაში

წგნ.: საქართველოსა და ქართველების აღმნიშვნელი უცხოური და ქართული ტერმინოლოგია. რედ.: გ. პაიჭაძე. თბილისი: ”მეცნიერება”, 1993.

 

/გვ. 43/:სამეცნიერო ლიტერატურაში დადგენილია, რომ ძვ. წ. II-I ათასწლეულთა მიჯნაზე კოლხების ტომის ჰეგემონობით ჭოროხის აუზსა და კოლა-არტაანის მხარეში ჩამოყალიბდა პოლიტიკური გაერთიანება, რომელიც ურარტულ წარწერებში ”კულხას” (კოლხას) სახელწოდებითაა ცნობილი. ძვ. წ. VIII საუკუნისათვის ეს გაერთიანება უკვე იმდენად ძლიერი იყო, რომ შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთის გარდა, მოიცავდა მის აღმოსავლეთ სანაპიროსაც [1 Меликишвили 1954, 412.]… ეს ცნობები ძვ. წ. VIII ს-ის 20-იან წლებს არ სცილდებიან.

უკვე VIII ს-ში ბერძენი ეპიკოსი პოეტი ევმელოს კორინთელი პირველად იხსენიებს კოლხეთის ქვეყანას  Κολχιδα γαῖα [2 ურუშაძე 1964, 196.].

ელინთა ინტერესი კოლხეთისადმი მნიშვნელოვნად იზრდება ძვ. წ. VII ს-დან,, ბერძენთა ფართო კოლონიზაციის ხანაში. შავი ზღვის სანაპიროებზე იონური სამოსახლოების დაარსებისა და მათ მიერ ადგილობრივ ტომურ სამყაროსთან მჭიდრო კავშირის დამყარებასთან ერთად ჩნდება პირველი ისტორიულ-გეოგრაფიული აღწერილობანი, რომელთა ავტორებად ე. წ. ლოგოგრაფოსები გვევლინებიან… /გვ. 45/:

მეცნიერებმა დიდი ხანია მიაქციეს ყურადღება იმ გარემოებას, რომ სახელწოდებები ”კოლხიდა” – ”კოლხეთი” სხვადასხვა წყაროებში განსხვავებული მნიშვნელობით იხმარება, მათ ხან ფართო /გვ. 46/ გეოგრაფიულ-კრებითი მნიშვნელობა აქვთ და ამდენად ვრცელ ტერიტორიას აღნიშნავენ, ხან კი შედარებით მცირე რეგიონს და აქ მობინადრე ეთნიკურ ჯგუფებს მოიცავენ [5 Меликишвили 1959.]. /გვ. 47/:

ურარტული წარწერების კვლევა-ძიებამ და კოლხური კულტურის ძეგლების გათვალისწინებამ გ. მელიქიშვილი იმ დასკვნამდე მიიყვანა, რომ ძვ. წ. VIII საუკუნისათვის შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ და აღმოსავლეთ სანაპიროების ტომები გაერთიანებული იყვნენ დიდ ტომთა კავშირში, რომლის ცენტრი ჭოროხისპირა ოლქებში (ჭოროხის მეტალურგიული კერის მახლობლად) და კოლა-არტაანის მხარეში მდებარეობდა. ამ გაერთიანების ჰეგემონი უნდა ყოფილიყო სწორედ აქ, ამ ტერიტორიაზე მობინადრე ტომი – ”კოლხები”, რის გამოც მთელ ამ გაერთიანებას ”კულხას” ანუ ”კოლხას” გაერთიანება ეწოდებოდა. თავდაპირველად ბერძნები სწორედ ამ გაერთიანებას გაეცვნენ და მას უწოდეს ”კოლხიდა” –  ამ გაერთიანების ჰეგემონი ტომის ”კოლხების” მიხედვით [7 Меликишвили 1954, 63, 412, 413.].

კულხას წამყვანი რეგიონების დარბევამ, მათზე კიმერიელთა სისტემატურმა შემოსევებმა გამოიწვია, როგორც ჩანს, ამ გაერთიანების პოლიტიკური ცენტრის ჩრდილოეთისაკენ გადანაცვლება. ამას ხელი შეუწყო VI ს-ის მეორე ნახევარში ამიერკავკასიის სამხრეთ ზონაში რთული კოლიზიების შექმნამ (აქემენიდური ირანი იმორჩილებს აქ მოსახლე ტომთა დიდ ნაწილს), შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს დაბლობს კი, რომელიც ამ მოვლენებისგან უფრო მოშორებით იყო, უფრო მშვიდობიანი ცხოვრებისა და განვითარების პირობები ჰქონდა. ამით უნდა აიხსნას სწორედ კოლხურ ტომთა გაერთიანებაში, ნაცვლად სამხრეთის ოლქებისა, უფრო ჩრდილოეთით /გვ. 48/: მდებარე, რიონ-ფაზისის რაიონის დაწინაურება და აქ ახლად წარმოქმნილი გაერთიანების ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ცენტრად ქცევა, რადგან ეს გაერთიანება ძირითადად იმავე ტომებისაგან შედგებოდა, რომლებიც ადრე კულხას ტომთა კავშირში შედიოდნენ, ბერძნებისათვის ის კვალინდებურად კოლხიდა იყო, მხოლოდ რამდენადაც ჩრდილოეთით ინაცვლებდა ამ გაერთიანების პოლიტიკური ცენტრი, იმდენადვე ჩრდილოეთით, რიონის აუზში, გადმოდიოდა თვით ”კოლხიდის” ცნებაც [8 შეად. ლომოური 1971, 19-29.].

გ. მელიქიშვილის მოსაზრებით, კულხას განადგურების შემდეგ კოლხეთის სამეფოს წამყვანი ეთნიკური ჯგუფი ნაწილობრივ განდევნილ იქნა თავისი ოლქიდან. ეს პროცესი, მისი აზრით, დაასრულეს მეზობლად მოსახლე ადგილობრივმა ტომებმა, რასაც ამტკიცებს ის გარემოება, რომ იმ ტერიტორიაზე სადაც იყო კულხას ცენტრი (მდ. ჭოროხის აუზი და მისი შესართავის სამხრეთით მდებარე მიწა-წყალი), შემდგომში სხვა ტომები ჩანან, კერძოდ, ბექირები, ბიძერები, კატარძენები და სხვანი, რომლებიც აღმოსავლეთიდან შემოიჭრნენ ყოფილი კულხას ტერიტორიაზე. ამის შედეგად რიონის აუზში ჩნდება ახალი გაერთიანება  კოლხეთის სამეფო, რომელსაც მკვლევარი პირობითად ჩრდილო კოლხურ სამეფოს უწოდებს [9 Меликишвили 1962, 325-326.].

ნ. ლომოურის აზრით, ტომთა ძველ კავშირთა დაშლამ და ახალთა წარმოქმნამ სამხრეთ ამიერკავკასიაში მართლაც ხელი შეუწყო შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროზე ახალი, აღმოსავლეთიდან გადმოსული ტომების გაჩენას, მაგრამ საკუთრივ კოლხთა ტომი, რომელიც ოდესღაც კულხას პოლიტიკური გაერთიანების ჰეგემონი იყო, არც გამწყდარა და არც სხვაგან გადასახლებულა; იგი შემდგომაც  ქსენოფონტისა და უფრო გვიან, არიანეს ხანაშიც, ქ. ტრაპეზუნტის სანახებში სახლობდა. ამ გაერთიანების პოლიტიკური ცენტრის ჩრდილოეთით გადმონაცვლებამ კი გამოიწვია ბერძნულ და შემდგომ ბერძნულ მწერლობაში ტერმინების ”კოლხიდისა” და ”კოლხების”, აგრეთვე, ჩრდილოეთით გადანაცვლება და აწინდელი დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიისა და ძველი მოსახლეობისათვის მათი მიკუთვნება [10 ლომოური 1971, 28.]. ნ. ლომოურს უდავოდ ყურადსაღებად მიაჩნია ის გარემოებაც, რომ ქართულ წყაროებში არავითარი ფორმითა და სახით /გვ. 49/: არ შემონახულა დასავლეთ საქართველოსათვის, ან მისი რომელიმე ოლქისათვის სახელი ”კოლხეთი”. ამიტომ ის ფიქრობს, რომ დასავლეთ საქართველოზე ეს სახელი მწიგნობრული გზით იქნა გადმოტანილი ბერძნების მიერ. ამასთან, ჰერაკლიდეს იმ ცნობებიდან გამომდინარე, რომელთა თანახმად, ფასისის უძველეს მოსახლეობას (დასავლეთ-ქართული ტომები) ჰენიოხები წარმოადგენდნენ, მკვლევარი იმასაც ვარაუდობს, რომ ჰერაკლიდე ემყარება რაღაც ძველ ტრადიციას, რომლის მიხედვით ფასისის მხარეში საკუთრივ კოლხები არასოდეს ცხოვრობდნენ [11 ლომოური 1971, 20.].

მთელი ამ მსჯელობიდან იმ დასკვნის გამოტანა შეიძლება, რომ კოლხები ძველთაგანვე ბინადრობდნენ შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროზე, ქ. ტრაპეზუნტის სანახებში და ტერმინი ”კოლხები” ვიწრო ეთნიკური მნიშვნელობით აქ საკუთარ სატომო სახელწოდებას წარმოადგენდა. რაც შეეხება ცენტრალური აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის მოსახლეობას, იგი განსხვავებულ საკუთარ სატომო სახელს ატარებდა, ხოლო ტერმინს ”კოლხები” მათ მიმართ ხმარობდნენ მხოლოდ ბერძნები; ამასთან  ბერძნული მწიგნობრული გზით უნდა მომხდარიყო ტერმინ ”კოლხეთის” გავრცელება მთელ აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში. დაახლოებით ანალოგიური დებულება ჰქონდა წამოყენებული ტრაპიზონის სანახების მახლობლად მოსახლე ტომის კოლხების შესახებ ი. ჯავახიშვილს, რომელიც აღნიშნავდა, რომ მდ. რიონის აუზში გადაჭიმული კოლხეთის გარდა, ძვ. წ. IV ს-ში (ქსენოფონტის დროს), მეორე, ტრაპიზონის სანახებში მდებარე კოლხეთიც არსებობდა, ამასთან თუ პირველს ”ზოგადი, პოლიტიკური ჰეგემონიის წყალობით გაჩენილი მნიშვნელობა ჰქონდა, ტრაპიზონის სანახების კოლხეთს, რა თქმა უნდა, შესაძლებელია მხოლოდ ვიწრო, ტომობრივი მნიშვნელობა ჰქონდა” [12 ჯავახიშვილი 1950, 10, 11.]… ზოგად შემკრებლობითი მნიშვნელობის სახელწოდების  ”კოლხი”, ”კოლხეთი”-ს წარმომავლობასთან დაკავშირებით… ივ. ჯავახიშვილი დასძენდა, რომ ”ამ ქვეყანას კოლხთა ტომის სახელი ზოგად სახელდ ვერ დაერქმეოდა, თუ რომ იქ კოლხებს წინათაც თავიანთი, ვიწროდ შემოფარგლული, მხოლოდ მათი ტომით დასახლებული თემი არ ექნებოდათ”. ასეთ თემად მკვლევარს /გვ. 50/: კოლას ოლქი მიაჩნდა. მისი აზრით, სახელები ”კოლხი” და ”კოლა” ერთმანეთთან უნდა იყოს დაკავშირებული [13 ჯავახიშვილი 1950, 12.].

აღნიშნული მოსაზრება სავსებით გაიზიარა გ. მელიქიშვილმა, რომელიც ვარაუდობს, რომ კულხას გაერთიანების ცენტრი უნდა ყოფილიყო მერმინდელი კოლა-არტაანის ოლქში; კერძოდ, სახელწოდება ”კოლა” მას შესაძლებლდ მიაჩნია დაუკავშირდეს კოლხა-კულხას სახელს [14 Меликишвили 1962, 323-324.].

ეჭვს არ უნდა იწვევდეს ის გარემოება, რომ ტერმინები ”კოლხეთი” და ”კოლხები”, მართლაც, სახელწოდება ”კოლას” უნდა უკავშირდებოდეს და მისგან უნდა მომდინარეობდეს. ამ სახელწოდებას (”კოლხები”-”კილხები”) ატარებდნენ უთუოდ კოლას ოლქსა და მის გარშემო მდებარე ტერიტორიაზე მობინადრე კოლხას პოლიტიკური გაერთიანების შემქმნელი ტომები  მთელი მისი არსებობის მანძილზე. კოლებად, ანუ კოლხებად წოდებული ეს ტომები, როგორც ჩანს, არ გადაშენებულან მათი გაერთიანების დაშლის შემდეგაც. ისინი მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ შემდეგშიც. კერძოდ, ვფიქრობთ, აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის ცენტრალური რეგიონების სხვა დაწინაურებულ ტომებთან ერთად ისინი დიდ მონაწილეობას იღებდნენ ამ ტერიტორიაზე ახალი სამეფოს, ე. წ. კოლხეთის სამეფოს შექმნაში და ამდენად გამოდიოდნენ ძველი კოლხური სახელმწიფოებრიობის ტრადიციების გამგრძელებლებად. ამითვე აიხსნება, ჩვენი აზრით, ის ფაქტიც, რომ ეს ახლად შექმნილი სამეფოც კოლხთა სახელებს იღებს (იხ. ჰეროდოტეს და ქსენოფონტის ცნობები).

ასეთ თვალსაზრისს მხარს უჭერს ის გარემოებაც, რომ კოლხთა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საქალაქო ცენტრის  დიოსკურიის მახლობლად სწორედ ამ სამეფოს წარმოქმნის ხანაში (ძვ. წ. VI ს-ის მეორე ნახევარი) ძველი ბერძენი ავტორების მიერ კოლხური ტომის კორაქსების მეზობლად იხსენიება კოლების ეთნო-ტერიტორიალური ერთეული, კოლიკედ წოდებული ქვეყანა და მთები.

ჰეკატიოს მილეტელის ცნობის თანახმად, კოლები კავკასიონის ქვემოთ მდებარე ფერდობების მახლობლად მცხოვრები ტომია. ამავე ავტორის ცნობაში მოხსენიებულია ”კავკასიონის ქვემოთ მდებარე კოლიკედ წოდებული მთები” და ამავე სახელწოდების ქვეყანა /გვ. 51/: (Fr. 185, 186). კოლების ტომს კორაქსების მეზობლად აღნიშნავს ფსევდო-სკილაქს კარიანდელიც (Peripl., 77, 78) [15 ყაუხჩიშვილი 1967, 47.].

ძველბერძნულ წყაროებში კოლებად წოდებული ტომების დასახელება დიოსკურიის ჩრდილო-დასავლეთით ჩვენ იმ მოსაზრებისკენ გვხრის, რომ კულხას გაერთიანების დაცემისა და დაშლის კვალდაკვლავ მომხდარ დიდ ეთნო-პოლიტიკურ ძვრებს, ჩანს, თან სდევდა საკუთრივ კოლხთა (ანუ კოლების) ცალკეული ეთნიკური ჯგუფების გადანაცვლება-გადაადგილება კოლხეთის ცენტრალური და ჩრდილო რეგიონებისაკენ, სადაც მრავალი სხვადასხვა სახესლწოდების დასავლურ-ქართული ტომი სახლობდა. ერთ-ერთ ასეთ ტომად, რომელიც კოლხეთის სამეფოს შემადგენლობაში შევიდა და კრებითი მნიშვნელობის სახელწოდებით ”კოლხებით” დაიფარა, ფასიანთა ტომი მოჩანს. ეს ტომი ფასის-რიონის მიდამოებში სახლობდა. ქსენოფონტი მის საცხოვრისს ფასიანთა ქვეყანას (Χώρα) უწოდებს (შდრ. Anab., V, 6, 36, 37). როგორც ფიქრობენ, ფასიანი აღნიშნავდა ერთ-ერთ ყველაზე დიდ ტომს შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროზე. ამავე დროს, საფიქრებელია ისიც, რომ ფასიანი კოლხებზე უწინარეს გაჩენილი ზოგადი მნიშვნელობის ეთნიკურ-გეოგრაფიული ცნება იყო [16 მიქელაძე 1955, 30-33.]. ზოგი მკვლევრის აზრით, ”ფასიანი”, ანუ ”ფასისელი”, რომელიც ძვ. წ. V-IV სს. ბერძენი მეცნიერის ჰიპოკრატეს ტრაქტატში (”ჰაერთა, წყალთა და ადგილთა შესახებ”) არის მოხსენიებული, კრებითი სახელია ტომთა იმ ჯგუფისათვის, რომელშიც პირველობა იმ დროისათვის კოლხებს მოუპოვებიათ [17 ყაუხჩიშვილი 1965a, 21-22.].

ამრიგად, ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ისევე როგორც კულხას ტომთა გაერთიანებამ თავისი სახელწოდება მიიღო მისი შემქმნელი ჰეგემონი ტომის საკუთარი ეთნიკური ტერმინიდან კოლა, ამ გაერთიანების მემკვიდრე კოლხთა ახალი სამეფოს წარმოქმნის ხანაშიც ანალოგიური ვითარება მეორდება. ამჟამადაც დასავლეთ საქართველოს მიწა-წყალზე სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბების პროცესში კვლავ აქტიურად მონაწილეობს კოლების-კოლხების ეთნიკური ბირთვი, რომელიც გარს იკრებს და აერთიანებს აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში მობინადრე მრავალ სხვადასხვა ტომს, მაგრამ კოლხთა სამეფომ, /გვ. 52/: რომელმაც ვრცელი სახელმწიფოს სახით სულ რამდენიმე საუკუნე იარსება, ვერ შესძლო ვერც თავისი ძლიერების შენარჩუნება და ვერც მასში შემავალი ცალკეული სატომო ერთეულების ერთმანეთში შერწყნა-გათქვეფა და თუმც ტომთა ამ გაერთიანებას ბერძნები კოლხთა საერთო სახელს უწოდებდნენ, ეს გაერთიანება არასოდეს ყოფილა მყარი და მონოლითური [18 Инадзе 1968, 164, 165.]. ამიტომ იყო, რომ მასში შემავალი ეთნო-ტერიტორიალური ერთეულები ბოლომდე ინარჩუნებდნენ თავიანთ ტომობრივ მთლიანობას და საკუთარ სატომო სახელწოდებას. კოლხეთის სამეფო, ელინისტურ ხანისათვის შექმნილ სხვადასხვა საშინაო და საგარეო ვითარების ზეგავლენით ცალკეულ პოლიტიკურ ერთეულებად იშლება. ეს ის ხანაა, როდესაც ქართლში პირველი ეროვნული სახელმწიფო იშვება, რასაც თან სდევს პირველი საისტორიო ტრადიციის შექმნა ამ სამეფოს დაარსების შესახებ… ხოლო ტერმინებს ”კოლხი”, ”კოლხეთი” უკვე დიდი ხანია დაკარგული ჰქონდა თავისი ადრინდელი ეთნო-პოლიტიკური მნიშვნელობა და შინაარსი. ამით უნდა აიხსნას უთუოდ ის გარემოება, რომ აღნიშნულმა ტერმინებმა ვერ ჰპოვეს ასახვა ქართულ წყაროებში. ისინი შემორჩნენ მხოლოდ ძველბერძნულ მწერლობას, საიდანაც შემდეგ მწიგნობრული გზით გავრცელდნენ რომაულ და ბიზანტიურ საისტორიო და სხვა ხასიათის ნაწარმოებებში.