• სომხები სომხების შესახებ

 

 

მასალა შეკრებილი და მოკვლეულია ამირ ეივაზის მიერ

 

რომ არა 1828 წლის „თურქმენჩანის ხელშეკრულება“, რომ არა გრიბოედოვი და აბოვიანი, რომ არ ყოფილიყვნენ რუსი ჯარისკაცები, მაშინ არ იქნებოდა ამდენი ასეული სომხური კერა, რომლებიც დროთა განმავლობაში გადაიქცნენ ქალაქებად და სოფლებად… მხოლოდ უკანასკნელ ათწლეულებში (60-70 წლები) სამშობლოში გადმოსახლდა 200 000 სომეხი“
Зорий Балаян «Очаг», с.120,192,273

ძველი ისტორიული წარმოსახვით „დიდი სომხეთი”,  რომლსაც სომხების ნამდვილ  სამშობლოდ თვლიან იმყოფება რუსეთის საზღვრებს გარეთ, უფრო ზუსტად კი, მდებარეობს მცირე აზიაში. რაც შეეხება სომხებს, რომლებიც ცხოვრობენ მთიან ყარაბახში, მათი ერთი ნაწილი წარმოადგენს აბორიგენებს, ესე იგი ისინი წარმოსდგებიან ალბანელებისაგან, რომლებმაც შეინარჩუნეს თავიანთი რელიგია – ქრისტიანობა. მეორე ნაწილი კი არის ირანელი და თურქი ლტოლვილები, რომლებმაც თავი დააღწიეს დევნასა და თავდასხმებს და თავშესაფარი ჰპოვეს აზერბაიჯანში.

В. Ишханян «Кавказские народы » Петроград, 1916 год, с.18

„დაშნაკცუტუნის“ პარტიის წარმომადგენლები, შემოიკრიბეს რა მათ გარშემო მრავალრიცხოვანი მოხალისეთა რაზმები, დაუნდობლად ჩეხდნენ ქალებს, ბავშვებს, მოხუცებსა და ხეიბრებს თურქეთის ტერიტორიაზე, სადაც ომი მიმდინარეობდა“.
А.Лалаян. О бойнях 1918-20-х годов. Журнал «Революционный Восток» №2-3 1936, Москва
 
ცოტა ხნის სიმშვიდის შემდეგ კვლავ ვნახე შუშა. ქალაქის თურქულ უბანში არაფერი დარჩენილა, გარდა ქვების გროვისა. ყველა სახლი დამწვარი იყო, პატრონები კი გაჟლეტილი. ასეთივე სიტუაცია იყო ხანკენდის თურქულ უბნებში.

 ბაქოში სომხებმა ინგლისელების დახმარებით დაიპყრეს დიდი სანავთობო ქალაქი, სადაც ამოხოცეს ტურქული მოსახლეობა – 25 000 ადამიანი.
Из вопоминаний Оганеса Апресяна. Леонард Рамсден Хартвилл. «Таковы люди. Азербайджанские события 1918-22–х годов в воспоминаниях одного армянина». США. Индиана-полис, издательство «Боббс Мерил компани» 1928 год

„სომხეთის მთავრობის დაშნაკების აგენტები ცდილობენ ყარაბახის მიერთებას სომხეთისათვის. ეს ნიშნავს ყარაბახის მოსახლეობისათვის სასიცოცხლო წყაროს წართვემას ბაქოში და მიერთებას ერევანთან, რომელთანაც მათ არასდროს არაფერი აკავშირებდათ. სომეხმა გლეხობამ V ყრილობაზე მიიღეს გადაწყვეტილება აღიარონ აზერბაიჯანი და მიუერთდნენ მას“
Анастас Микоян 22.05.1919- из письма адресованного Ленину.

„თურქებსა და სომხებს შორის წიააღმდეგობების წამოჭრის ერთ-ერთი მიზეზთაგანი არის სომეხი შოვინისტების დაუნდობელი მხეცობა, მიმართული აზერბაიჯანელი და თურქი ხალხის ჰუმანიზმის, მზრუნველობისა და პატრიოტიზმის წინააღმდეგ.                                                
Американский армянский писатель Л.З. Сурмалиян                                                                                  

Из книги «Я обращаюсь к вам, дамы и господа»

XX საუკუნის დასაწყისში სომეხი მწერალი ვ. ფაფაზიანი სომხების განვითარების ცნობების მოცემისას წერს: „სომეხი ხალხი იყო სრულიად უვიცი, გაუნათლებელი, ველური და უპირველეს ყოვლისა შეუგნებელი. ადამიანები ძირითადში დაკავებულნი იყვნენ დარბევებითა და ყაჩაღობებით… ისინი მსგავსად ჩრდილოელი ველურებისა ცხოვრობდნენ მონადირეობით“.
Степан Шаумян. Избранные произведения. Том I, с.390

განდასაზარის მონასტრის ერთ-ერთ დიდ ეპიტაფიაში წერია: მე, ჰასან ჯაჯალმა… ალბანეთის მეფემ, აღვაშენე განზარის მონასტერი ალბანეთის კათალიკოს პატრიარქის ნერსესის მოთხოვნით ჩემი ალბანელი ხალხისათვის“ 
 И.А. Орбели «Надписи Гандзасара», Петроград, 1919

რუსი ჩინოვნიკები, შექმნეს რა აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე სომხური პროვინცია, ხელმძღვანელობდნენ 1828 წლის 21 მარტის მეფის რუსეთის სენატის ბრძანებით. მასში ნათქვამია:
„1828 წლის 10 თებერვლის სპარსეთთან დადებული ტრაქტატის ძალით,  რუსეთთან მიერთებულ ნახიჭევანის სახანოს ამიერიდან ვბრძანებთ ყოველგვარ საქმეში ეწოდოს სომხეთის ოლქი“.
Центральный Госудаственный Исторический архив Российской Федерации, фонд 880, опись 5, дело 389, лист 18 об.

სომეხი მეცნიერი ს. ზავარიანი ამტკიცებდა, რომ 1905 წელს აზერბაიჯანელთა გაწყვეტისას, შუშაში დაიწვა 12, ჯავანსცჰირის რაიონში – 15, ჯებრაილში – 5, ზანგეზურში 42, სულ 75 თურქი მუსულულმანების სოფელი.
С Заварян. Экономические условия Карабаха и голод 1905-1907 гг. Перевод с армянского, Санкт Петербург (Спб), 1907, с.61

თანამედროვე სომხების საყვარელი მწერალი  რაფფი (აკოფ მელიკ აკოფიანი) ნაწარმოებში სახელწოდებით „სამველ“ სომხური ეთნოსის ისტორიის შესახებ საუბრისას ამბობს: „ჩვენი მშრალი ისტორია ისტორიკოსს აწვდის მწირე ცნობებს. ჩვენი ლიტერატურა ვერ წავიდა საეკლესიო მწერლობის იქით“.

Раффи (Акоп Мелик Акопян) Самвел. Издательство Анастап, Ереван, 1971, с.16

 

სომეხი დაშნაკების ერთ-ერთი ყოფილი ლიდერთაგანი ა. ამირიანი წერდა: მხოლოდ ერევნის გუბერნიაში განადგურებულ იქნა 200 აზერბაიჯანული სოფელი“.
Бакиснкий рабочий 28.05.1918 год

სომეხთა წარსულით დაინტერესებული ყარაყაშიანი წერდა, რომ „არ არსებობს ცნობები სომეხთა წარსულის შესახებ, რომელიც შეიძლებოდა ჩაითვალოს ისტორიად ან ჟამთაღმწერლობად“
Каракашян. История восточного вопроса. Лондон 1905 год

ეს დაადასტურა სომეხმა ავტორმა მარგოსიანმაც. ის თავის კვლევაში, რომელიც მიეძღვნა XIX საუკუნის ბოლოს ოსმალეთის სომხობის მდგომარეობას, მივიდა ასეთ დასკვნამდის, რომ პროვინციებში, რომლებიც იწოდებოდნენ სომხურ პროვინციებად, ცხოვრობდა დაახლოებით 800 000 სომეხი“. აქედან შესაძლოა მეტად საინტერესო დასკვნის გაკეთება. სომხების მიერ გამოგონილი სომხების გენოციდამდე, ესე იგი 1915 წლამდის, სომეხთა რაოდენობა მოცემულ ოლქებში გაზვიადებულად შეიძლება მომატებულიყო 100000-ით, ამ შემთხვევაში იმსხვრევა მტკიცებულობა დაახლოებით 1,5 მილიონი სომეხის გენოციდის შესახებ. 
Маргосян С.С. Западная Армения в конце XIX века, с.322

ანთროპოლოგიური ხედვით, სომეხთა უმრავლესობა წარმოადგენს ბარხიცეფალებს, ესე იგი მოკლეკისრიან და ბრტყელთავიანებს. ამ მოსაზრებასთან კავშირში სომეხი ისტორიკოსი ქაფანციანი აღნიშნავდა, რომ „არმენოიდის ტიპი“ ფლობს შემდეგ დამახასიათებელ ნიშნებს: თავი ბრტყელი (მოკლე) ან კიდევ ზემოთაწეული, უკანა მხრიდან აქვს ქვემოთ დახრილი ბრტყელი ფორმა, სახე წაგრძელებული და რამდენადმე ფართე, ცხვირი არანორმალურად დიდი, მსხვილი, ხშირად მოხრილი (არწივის ნისკარტის მსაგავსად) და სახიდან წამოწეული, ტანის სტრუქტურა არაპროპორციული, მაგრამ საშუალო სიმაღლის.“
Капанцян Гр. Хайаса –колыбель армян, с.17

მოსე ხორენელი წერდა, რომ „ძველი სომხეთი ფლობდა უნარს უმაღლეს დონეზე შეერია ის ტომები, ვინც მათ ტერიტორიაზე მოდიოდა. ამას ადასტურებენ მრავალრიცხოვან ტომთაგან წამომდგარი სახეებიც, რომლებიც სხვადასხვა დროს მოვიდნენ ამ ქვეყანაში. მათგან წამოიშვნენ მრავალრიცხოვანი დიდი სახელმწიფო მოღვაწენი და მეფენი, მე უკვე არაფერს ვამბობ სომეხთა განმანათლებელზე, წარმოშობით პართიელზე, წმინდა გრიგორზე, ანაკას ძეზე“. როგორც ვხედავთ, სომხური რელიგიის დამფუძნებელი წარმოშობით პართიიდან არის, ესე იგი წარმოადგენს თურქული წარმომავლობის პირს. 
История Армении Моисея Хоренского. М,1893. с.221.

XIX საუკუნის ავტორი ლენორმანი, ეყრდნობოდა რა უეჭველ ცნობებს, ძირითადში ეთანხმებოდა ჰენრიხ როულინსონის იდენტურ მოსაზრებებს, წერდა, რომ „ურარტუს ენას არაფითარი თანხვედრა არ აქვს დღევანდელ ჰაიასების ენასთან. ფრიგიიდან გამოსული ჰაიასები, თანდათანობით ეუფლებოდნენ მათგან აღმოსავლეთით მდებარე მთიან ტერიტორიებს, შეავიწროვეს ყოფილი ურარტუელების დიდი ნაწილი, დარჩენილი ნაწილი კი „გადახარშეს“, შეუცვალეს მათ სახელები, ენა, რწმენა და მათი ლეგენდები თავისად გაიხადეს“. 
ამ აზრს იზიარებს სომეხი ავტორი ვერმიშევიც.
Вермишевъ Х.А. Материалы для истории грузинскихъ отношений. СПБ.1904. с.69

თანამედროვე სომეხი მეცნიერი ა. პერიხანიანი, ადასტურებს რა ამ აზრს, წერს, რომ „იმ დროისათვის სატაძრო პროსტიტუცია წარმოადგენდა რიტუალურ ადათს, რომელშიც მონაწილეობდა საზოგადოების ყველა ფენა, დაწყებული არისტოკრატიიდან დამთავრებული მონებით (1)
მეორე სომეხი მეცნიერი კაპანციანი აღნიშნავდა სომეხი მეფეების ძველი დროის სხვა ნიშანთვისებასაც, რომელიც უტოლდებოდა პროსტიტუციას. ის წერდა “ჰაიასების მეფე ღვიძლ დაზე დაქორწინდა“ (2)

1. Периханян А.Г. Храмовые объединяния Малой Азии и Армении. М., 1959, с.129
2. Капанцян Г.Хайаса., с. 11

სომეხი მეცნიერი ხაჩატურიანიც აღნიშნავს მოცემული ტრადიციის ბატონობას სომეხ მეფეთა შორის ჯერ კიდევ ქრისტიანული ჟამთაღმწერლობის დასაწყისში.

Хачатрян А. История Армении в клинописный период. Эреван,1933, с.49.

კაფანციანიც ადასტურებს, რომ ანაიტის ეკლესიებში „მომსახურეობას უწევდნენ საეკლესიო პროსტიტუტკა-ხიეროუდლები“
Капанцян Г. Хайаса, с.86

უნდა აღინიშნოს, რომ სომხურ გვარებში ძალზედ ცოტაა სომხური წარმოშობის სიტყვები. ამ აზრს ადასტურებს სომეხი მეცნიერი, ამ სფეროს სპეციალისტი ავესტიანიც. ის წერს: „მხოლოდ 26,3% სომხური გვარებისა წარმოიქმნენ ორიგინალური სომხური ენისაგან, დანარჩენი 194 სპარსულიდან, 113 თურქულიდან, 111 არაბულისაგან, 60 ბერძნულისაგან, 54 ებრაულისაგან, კიდე 44 გვარი სხვა ენებიდან“.
Аветисян Т.М. Армянские фамилии (на армянском языке), Ереван, 1987, с.112-114

ჰაიელი მეცნიერი ხ. აბოვიანი წერდა: “ჩემთვის არ არის ცნობილი არც ერთი თანამედროვე ენა, რომელიც იმდენად განსხვავდებოდეს ძველისაგან, რამდენადაც განსხვავდება სომხური ენა ძველი სომხური ენისაგან, არცერთი ენა არ ყოფილა ჩემთვის ასეთი ძნელი” (საუბარია გრობარზე). ამ სიტყვების ავტორი თავისუფლად ფლობდა ექვს ენას. ამიტომ მან ასე ახსნა მიზეზები, რომლებმაც მსგავსი სიძნელეები შეუქმნეს: „ყველა გაგება, სიტყვების სტრუქტურა, ცალკეული სიტყვებიც კი არ შეესაბამება თანამედროვე გამოხატვის საშუალებებს და განმარტებებს“.  

 
სომეხი მეცნიერი ქანაპციანი წერდა: „მე ეჭვი არ მეპარება, რომ ძველ დროში, როგორც ეს ჩემს მიერ იქნა აღნიშნული, ჰაისის მოძრაობის სათავეში სამხრეთის ან სამხრეთ-აღმოსავლეთის მიმართულებით იდგნენ სკვითები (საკები), კიმერიელები. სომხური ხალხური ლეგენდა პირველი სომეხი მეფის საქების ტომიდან პარუირის შესახებ სრულიად ადასტურებს ჩემს ვარაუდს (1).

ცნობილი სომეხი მეცნიერი, იურიდიულ მეცნიერებათა დოქტორი აღასი ესაიანი  ადასტურებდა რა ზემოთ აღნიშნულს, წერდა: „ამ საკითხზე სინათლის მოსაფენად ვიტყვით, რომ 1917 წლამდე საერთაშორისო პოლიტიკაში, როდესაც მოიხსენიებოდა „არმენია“, მხედველობაში იყო მხოლოდ „თურქეთის არმენია“ (2).
1. Канапцян Г. Хайаса, с.149
2. Агаси Есаян. Армянский вопрос и международная дипломатия. (на армянском языке), Ереван, 1965, с.24

სინამდვილეში სახელწოდება „ჰაიასტანი“ აღმოცენდა XX საუკუნის 20–იან წლებში და გამოიყენებოდა არა როგორც ეროვნული ან ეთნიკური ტერმინი, არამედ პოლიტიკური ტერმინი. კანაპციანი, აკრიტიკებდა რა მეორე სომეხ მეცნიერს ა. ხაჩატრიანს, წერდა, რომ „ა. ხაჩატრიანი წიგნში „სომხეთის ისტორია „მიხი“ წერილობითი ნიშნების პერიოდში“ ჰყვება ჰაიასის ქვეყნის არმენებთან  კავშირის შესახებ. მაგრამ მისი ჰაესების სომხურ ტერმინ ჰაიასტან, (ჰაიას +თუნ) (სახლი) ესე იგი „ჰაიასების სახლი“, შედარებითი ანალიზი უჩვენებს, რომ სომხური გრამატიკული ნორმების საპირისპირო წონაში წარმოადგენს ღია აკომოდაციას, ცრუ ეტიმოლოგიას“.
Канапцян Г. Хайаса, с.163

კანაპციანი წერდა, რომ „ჰაი-არმენების კავშირში, არ უარყოფს რა ფრიგიელების კულტურულ-ყოფითი და ეთნიკური გავლენის რამოდენიმე ფაქტს, არ არსებობს საკმარისი ცნობები ამ მოსული ფრიგიელი ტომებისაგან სომხების ჩამოყალიბების, მათი პოლიტიკური და კულტურული ხელმძღვანელობის, მათი ენების ნათესაობის შესახებ და იმის შესახებ, რომ სწორედ ამ ფრიგიელების მიერ იქნა მოტანილი ბალკანეთიდან ეთნოსის სახელწოდება „არმინ“.
Дьяконов И.М. Предыстория…

მოსე ხორენელი წერდა, რომ „როგორც თანამედროვე დროს, წარსულ დროშიც ჰაიები არ იჩენდნენ მეცნიერებისადმი ინტერესს, რომლებიც გადმოიცემოდნენ სიმღერების საშუალებით. ამიტომ ზედმეტია საუბარი ჭკუასუსტი, უვიცი და ველური ადამიანების შესახებ“.
История Армении Моисея Хоренского.М…, 1893, с. 4.

ძველი წელთაღრიცხვის VII საუკუნეში ძველ-თურქული წარმოშობის კემერიელები (კიმერიელები), შავი ზღვის ჩრდილოეთის სტეპებიდან წამოსულები მოვიდნენ მტკვარი-არაქსის დაბლობზე და თანამედროვე სომხეთის ტერიტორიაზე. შემთხვევითი არ არის, რომ როგორც ამას სომხური წყაროებიც აღიარებენ,  თანამედროვე სომხეთის ტერიტორიაზე 29 ძეგლში (მათ შორის 11 საცხოვრებელი ადგილი) აღმოჩენილია სკვითების (საკების) კუთვნილი საგნები. ეს ფაქტია, რომ თანამედროვე სომხეთის ტერიტორია მთლიანად მიეკუთვნებოდა საკების სამეფოს. სომეხი ავტორი ს. ერემიანი წერდა, რომ საკების ტომებმა დაიპყრეს რა მტკვარი-არაქსის დაბლობი, გამოდევნეს იქედან კიმერიელები, გადავიდნენ არარატის ველზე, იქედან კი ურმიის ტბის აუზში. (1)                                       

კანაპციანის მიხედვით, საკები წინამძღვრობდნენ ჰაისების მოძრაობას ქვეყნის სამხრეთით და სამხრეთ-აღმოსავლეთით.  ცნობილი ქართველი მეცნიერი გ. მელიქიშვილი კიდევ უფრო ავითარებს რა ამ აზრს და ადასტურებს: დღევანდელი სომხეთის ტერიტორია მიეკუთვნებოდა ძველ-თურქულ მიწებს,  რომ „სკვითური ტიპის საგნების პოვნა ერევნის და სევანის რაიონებში ((XX საუკუნის 20-იან წლებამდის ამ ტბის სახელწოდება წყაროებში აღინიშნებოდა  როგორც თურქული სიტყვა –გეიჩი – გ. მ.), მიუთითებს ამ ტერიტორიაზე კიმერიელებისა და საკების ცხოვრებაზე. (3)
1. Еремян С.Т. Нашествие киммерийцев и скифских племен и борьба Урарту и Ассирии против кочевников. -«Историко-филологический журнал», 1968, №2. с.93-94
2. Капанцян Г. Историко-лингвистические работы к начальной истории армян – Древняя Малая Азия. Ереван, 1956, с.150
3. Меликишвили Г.А. К истории древней Грузии…, с.225

როგორც ცნობილია, საკების სამეფო მოიცავდა ჩრდილოეთ აზერბაიჯანსა და სომხეთს (დასავლეთ აზერბაიჯანის). ესე იგი პირველი სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნი სომხეთის ტერიტორიაზე იყო ძველ-თურქული წარმოშობის საკების სამეფო. ბიბლიაში მოცემულ სახელმწიფოს ეწოდება „აშკენაზი“. ამასთან დაკავშირებულია V საუკუნის სომეხი ისტორიკოსის კორიონის ცნობაც „ჰაი აშკენაზების (სკვითების) ტომიდან“. ამ აზრს ადასტურებს აგრეთვე კანაპციანიც.
Канапцян Г. Хайаса., с.151

მოსე ხორენელი სომხების შესახებ წერდა, რომ „ჩვენ (ესე იგი ჰაიები) პატარა, მცირერიცხოვანი, სუსტი და ბევრ შემთხვევაში, სხვის ქვეშ მცხოვრები ხალხი ვართ“.
История Армении Моисея Хоренского. М..,1893, с.4

სომეხი მეცნიერის ჰოვანნისიანის აღიარებით „მოკლე დროის გამოკლებით, ძველ დროში, მიწები გაშლილი კილიკიიდან კავკასიამდის არასდროს არ ეკუთვნოდათ სომხებს“
Richard G. Hovannissian. The republic of Armenia. Lps-An-s. vol.2, p 332

„სომეხი ხალხის ისტორიის“ წიგნში აღნიშნულია, რომ „ჯერ კიდევ ვერავინ ვერაფრით ვერ დაამტკიცა, რომ ტიგრანი, არტაშეცი, არტავაზდი და სხვები სომხები იყვნენ“.
История армянского народа …, с.80

ცნობილმა სომეხმა მეცნიერმა ვ. იშხანიანმა აღიარა რომ, დასავლეთ აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე ისტორიულად არ არსებობდა სომხური სახელმწიფოები. ის წერდა, რომ „სომხები დასახლებულნი იყვნენ კავკასიის სხვადასხვე ნაწილებში მხოლოდ უკანასკნელი საუკუნეების განმავლობაში“.

Ишханян Б. Народности Кавказа (Статистическо-экономическое исследование), Петроград, 1916, с.16.

სომხეთის ტერიტორია კიდევ უფრო გაფართოვდა ადგილობრივი მმართველის ტიგრან II-ის დროს. სომეხი ავტორი მიქაელიანი წერს, რომ „ომების უმრავლესობა, რომელსაც ტიგრან II აწარმოებდა, ატარებდა დამპყრობლურ ხასიათს“.
Микаэлян Г.Г. История Киликийского армянского госудаства. Эреван, 1952, с.51

საკუთარი მოსაზრებების დასამტკიცებლად ტიგრან II იმპერიის შესახებ, მიქაელიანს მოჰყავს მაგალითად სტალინის აზრი, რომ „ტიგრან II-ს სახელმწიფო (იმპერია) შეესაბამება სტალინის შემდეგ მოსაზრებას, რომ „ის არ ფლობდა საკუთარ ეკონომიკურ ბაზას და წარმოადგენდა დროებით, სუსტ სამხედრო-ადმინისტრაციულ გაერთიანებას, აგრეთვე ტომებისა და ხალხების კონგლომერანტს, რომლებიც საკუთარი ცხოვრებით ცხოვრობდნენ და ფლობდნენ საკუთარ ენებს“.
Микаэлян Г.Г. История Киликийского армянского государства. Эреван, 1952, с.31-32

გამოჩენილი სომეხი მეცნიერი იშხანიანი, იწვევდა რა გზააბნეულ სომეხ მწერლუკანებს სწორ გზაზე, წერდა: „ძველისტორიული გაგებით, სომეხთა ნამდვილი სამშობლო „დიდი სომხეთი“ მდებარეობდა მცირე აზიაში, ესე იგი რუსეთის (აქ მხედველობაშია რუსეთის იმპერია – ა. მ.) საზღვრებს გარეთ“. 
Ишханян Б, Народностиююю, с.18

მოსე ხორენელი წერდა, რომ I საუკუნში დასავლეთ სომხეთის მმართველად დანიშნულს ეძახდნენ გორკს. მოსე ხორენელის ჩამონათვალ ნაწარმოებებში სომხეთის პროვინციების დასახელებები და პიროვნებების სახელები, რომლებიც იქ ტირიდადის მიერ ინიშნებოდა, თურქული წარმომავლობისაა. 

მოსე ხორენელი, ჰყვება რა ალბანეთის ხელმწიფის მიერ  მდინარე მტკვარის სამხრეთით განლაგებულ ტერიტორიაზე მმართველად არანის დანიშვნას, აღნიშნავს, რომ არანისათვის მტკვარი-არაქსის დაბლობის გადაცემასთან დაკავშირებით, მისი გვარის დანარჩენ სხვა წარმომადგენლებს შეეძლოთ მიეღოთ მხოლოდ ის პროვინციები, რომლებიც დღევანდელი სომხეთის ტერიტორიაზეა განლაგებული. ნათელია, რომ სომხეთის პროვინციები იმართებოდა თურქული წარმოშობის მმართველების მიერ. უეჭველია, რომ ეს მმართველები იყვნენ თურქული ტომების წინამძღოლები, რომლებიც ამავე ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ.

М.Хоренский. II кн. Гл.8

V საუკუნის სომეხი ისტორიკოსის ფავსტა ბიუზანდის სიტყვებით, სომხებმა მხოლოდ გარეგნულად მიიღეს წოდება „ქრისტიანი“, ისე რომ კერპთთაყვანისმცემლობა ჯერ კიდევ განაგრძობს არსებობას საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში.
Налбандян В.С. Армянская литература. М.., 1976, с.18

ბიზანტიის ტერიტორიაზე სომხებს უყურებდნენ, როგორც დესტაბილიზაციის ფაქტორის მატარებლებს, როგორც ინტრიგების, უწესრიგობების მხლართველ უცხო ელემენტს. ეს დაადასტურა გამოჩენილმა სომეხმა ისტორიკოსმა გ. ადონცმა. ის წერდა “არის ასეთი ფასიანი ინფორმაცია იმის შესახებ, რომ იუსტინიანეს ერთერთმა ახლო შთამომავალმა გაუგზავნა ირანის მმართველს სომხეთის ნახარხარობის და სომხების არმიის მისამართით ბრალდების წერილი.  იმპერატორი წერდა, რომ სომხები მეტად არასაიმედონი და არასანდონი არიან, ისინი ჩვენს შორის ცხოვრობენ და ხლართავენ ინტრიგებს. მოდით შევთანმხდეთ, მე შევკრებ ჩემს სომხებს (ესე იგი სომხებს ბიზანტიის ტერიტორიაზე მცხოვრებთ) და გავგზავნი მათს თრაკიაში, თქვენ კი შეკრიბეთ თქვენები (ესე იგი სომხები, რომლებიც სასანიდების სახელმწიფოს ტერიტორიიაზე ცხოვრობენ) და გაგზავნეთ ისინი აღმოსავლეთით,  თუ ისინი იქ დაიღუპებიან, ნიშნავს დაიღუპებიან მტრები, თუ მოკლავენ, მოკლავენ ჩვენს მტრებს და ჩვენ ვიცხოვრებთ მშვიდობიანად და უდრტვინველად“. 
Адонц Н.Армения в эпоху Юстиана. М.1968, с 206-207.

ხალიფმა აბდულ მელიქმა, გააუქმა რა ალბანეთის ეკლესია, დაუქვემდებარა ალბანელი ქრისტიანები სომხურ ეკლესიას  და სომხეთის საკათალიკოსოს.  ამ დროიდან დაიწყო სომხური ეკლესიის მიერ ძველალბანური კულტურის სისტემატიზირებული განადგურების პროცესი. ამას ადასტურებს სომეხი ავტორი ტერ-გრიგორიანიც. ის წერდა, რომ „მოსე კაგავანცის ნაწარმოებმა (ალბანელი ისტორიკოსის) ჩვენამდის ვერ მოაღწია სრულყოფილი სახით.  სომეხი ბერები, რომლებიც აწარმოებდნენ მოცემული ნაშრომის თარგმანს სომხურ ენაზე, სომეხი კათალიკოსების ბრძანებით დაუშვეს უამრავი გაყალბება“. 
Тер-Григорян. Борьба Арцаха с арабскими захватчиками в IХ веке. Б, 1942, с 42

მოსე ხორენელი წერდა, რომ სომხურმა ეკლესიამ არაბეთის ხალიფატის დახმარებით 704 წელს თავის ქვეშ ალბანური ეკლესიის დაქვემდებარებისას სრულიად გაანადგურა რაც ალბანურ ენაზე იყო დაწერილი ალბანეთის ისტორიის შესახებ. 

Моисей Хоренский. История Агвании. Кн 1, гл.12

სამხედრო და საფინანსო ეკონომიური მართვის თვალსაზრისით, ბიზანტიის მიერ დაპყრობილ ტერიტორიებზე, შეიქმნა ადმინისტრაციული ერთეულები ფემების სახელწოდებით. იუზბაშიანი წერდა, რომ „ფემების სტრუქტურების ჩამოყალიბებით „დიდი სომხეთი“ გახდა იბერიის ნაწილი (1).
ამ აზრიდან გამომდინარე, ნათელი ხდება, რომ პატარა ტერიტორია გახდა ნაწილი დიდი ტერიტორიისა, ე.ი. „დიდ სომხეთს“, რომლის შესახებაც სომხები დუჟმორეული ლაპარაკობენ, სინამდვილეში არ ეჭირა ასეთი დიდი ტერიტორია. ამიტომ ის შეიყვანეს იბერიის შემადგენლობაში. იუზბაშიანმა, შეაქვს რა ნათელი ამ საკითხში, მომდევნო ფურცელზე აღნიშნა, რომ „ტერიტორიები განლაგებული მდინარე ტირგრის დასავლეთით იწოდებოდნენ მცირე არმენიად, აღმოსავლეთით კი „დიდ არმენიად“. 

1. Юзбашян К.Н. Армянские госудасртва … с.195
2. Юзбашян К.Н. Армянские госудасртва … с.22

ამ დროისათვის სომხებს შორის იყო კანიბალიზმის შემთხვევებიც. სომხური წყაროების ცნობების მიხედვით, სომხები ჰყიდდნენ თავიანთი თანამემამულეების ხორცსაც. მაგალითად 326-408 გრამი ადამიანის ხორცი იყიდებოდა 100 დეკანად. სომხები ადამიანის ხორცს დაკონსერვებული სახითაც ჰყიდნენ. 
Армянские источники о монг…. с.27

სომხური წყაროები, აბუქებენ რა ელხანიდების მხედართმთავრის ჰუისუმის და მისი ძმების მკვლელობის ფაქტს 1308 სულთან ხუდაბანდის ქალაქ სისზე თავდასხმისას, საუბრობდენ თითქოსდა სომხების მასიური ჟლეტის შესახებ.
Бабаян.Л.О. Социально-экономическая и политическая история Армении XIII -XIV веках.М., 1969, с.168

ამ მოვლენებიდან რამდენიმე ასწლეულის გასვლის შემდეგ, ამის შესახებ წერდა სომეხი მწერალი „ჭეშმარიტი გადარჩენა შიგნიდან უნდა დაიწყოს, რამეთუ ჩვენ შიგნიდან ვართ დაავადებულნი“
Ованес Туманян. Избранная проза. Эреван, 1977, с.201
 
თუ ვილაპარაკებთ ლევონ სარქისიანის სიტყვებით, სომეხ გლეხს, რომელიც თურქეთში ცხოვრობდა, ალექსანდროპოლის მაზრაში მცხოვრებისაგან განსხვავებით, არ შეეძლო ეჩივლა უმიწობის გამო. იმიტომ რომ აქ ყოველ სომეხს, შესაძლებლობის მიხედვით გააჩნდა თავისი მიწა.
Левон Саркисян. Визит в Турецкую Армению (на армянском языке), Ереван, 1980, с.71.

ამხელდა რა თურქეთში სომეხი კლერიკალული წრეებისა და ამერიკელი მისიონერების ქმედებას, 1861 წელს მ. ნალბანდიანი წერდა: სომეხი კათოლიკე სულიერი პასტორი ჰასუნიანი, პირდებოდა, რა პროვინციებში მცხოვრებ სომხებს, საფრანგეთის მთავრობის მფარველობის მინიჭებას, მოაწყო ამბოხი. ამ მხრივ ამერიკელი მისიონერებიც ეწეოდნენ სერიოზულ მოღვაწეობას. 
Налбалдян М. Сочинения т.2, М., 1947, с.357.

ზეთისხილის ამბოხის ერთი წლის შემდეგი, ე.ი. 1863 წელს სომეხი ისტორიკოსი სტეფან პაპაზიანი წერდა, რომ რუსეთის სომხებს არ გააჩნდათ ერთი მეოთხედი იმ თავისუფლებისა, რასაც ფლობდა თურქეთის სომხობა. ჩვენს ერს, მინიჭებული ჰქონდა პრივილეგიები, თავისუფალი აზროვნების უფლებით, კეთილმოსურნე ოსმანური სახელმწიფოს მიერ და არ უსმენდა რუსების ცრუ და მატყუარა პირობებს. და ჩვენ ბედნიერები ვართ, რომ ჩვენი ერის დიდი ნაწილი თურქეთის ქვეშევრდომი არის. ამის შედეგად ჩვენი ერი უსაფრთხოდ იქნება და დიდხანს იცოცხლებს.
Папазян С. Учебник национальной истории.Константинополь,1863.

სომეხი ისტორიკოსი მიქაელიანი ნამდვილად მართალი იყო, როდესაც მივიდა დასკვნამდის, რომ „ახალი ერის ევროპული სახელმწიფოების პოლიტიკამ, მსგავსმა შუასაუკუნოვანი ჯვაროსნების დამპყრობლური პოლიტიკისა, დიდი სახელმწიფოების დიპლომატიამაც იმპერიალიზმის პერიოდში, მსგავსმა ჯვაროსნული ლაშქრობების დროინდელი პაპების დიპლომატიისა, ჩვენს ხალხს მოუტანა უბედურება და ტანჯვა“.
Микаелян Г.Г. История Киликийского гос…., с 138

პეტერბურგში გამომავალ გაზეთში „ხმა“ გამოქვეყნებული ერთი პუბლიკაციის ავტორის აზრები იძლევიან ინფორმაციას ოსმალეთის სახელმწიფოს სომხების საშიში და სისხლიანი გეგმების შესახებ. სტატიაში იყო ნათქვამი: “ერზურუმში მცხოვრები სომხების ცივი და ცეცხლსასროლი იარაღის მარაგი საკმარისია. ამიტომ ამ დროში მათი დამოკიდებულება თურქებთან სრულიად სხვაგვარია. მე მითხრეს, რომ სომხებმა შეიარაღებული საზოგადოებები ჩამოაყალიბეს. ეს საზოგადოებები ყურადღებით ადევნებენ თვალს მოვლენებს. თუ საჭირო იქნება, ეს საზოგადოებები მზად არიან დახმარების გასაწევად“. სომხურმა ჟურნალმა „მშაკ“-მა გადათარგმნა მოცემული სტატია სომხურად და გამოაქვეყნა თავის ფურცლებზე.
Мшак, 1880, №155.

1894 წლის სუსუნის ამბოხის, აგრეთვე 1895 წლის ბაბ ალის ამბოხის ორგანიზატორმა იზმირლიანმა, ოსმანური სახელმწიფოს წინააღმდეგ გამოსვლისას  განუცხადა ევროპელ ჟურნალისტს გრეგოლ ჯოულისს: „ჩვენ განვეკუთვნებით უიმედო ერების რიცხვს. ჩვენ ვიბრძვით ნებისმიერი მეთოდების გამოყენებით, თუნდაც ამ დროს უდანაშაულო ადამიანებიც ზარალდებოდნენ, არ აქვს ამას მნიშვნელობა“. 
 Микаэль Варандиан. История дашнакцюктуна. Париж,1932,( на армянском языке), том I, с.156

XIX საუკუნეში თურქეთში სომხების სისხლიანი მოვლენების ბრალს ირიბად აღიარებენ და ადასტურებენ თვით სომეხი ისტორიკოსებიც. ჩალხუშიანი წრდა: „იმ დროც, როდესაც თურქეთიდან დაიწყო მოსვლა ცრუ ცნობებმა „სომხების ჟლეტის შესახებ“, ველიჩკომ თქვა „ასეც უნდა სომხებს…“.
Чалхушьянъ Гр. Армянский вопросъ и армянские погромы въ России. Ростовъ на Дону, 1905, с.25

1909 წელს ადანში მოხდა ამბოხი, რომლის სულის ჩამდგმელიც სომეხი სასულიერო, ადანი-მუშეკის ეპისკოპოსი იყო. გაზეთ „ნიუ-იორკ ტაიმსის“ სტატიაში, რომელიც დაწერა ამერიკელმა მისიონერმა კრილმანდმა და გამოქვეყნდა 1909 წლის 23 ოქტომბერს გაზეთ „გოშნაკის“ მიერ სომხურ ენაზე, აღნიშნულ მოვლენას მიეცა ასეთი კომენტარი: “სიმართლეა, რომ სომხები ადანსა და მერსინში, გააფრთებულები მღერიან ძველ საბრძოლო სიმღერებს. სიმართლეა ისიც, რომ სპეკტაკლ „იულიუს კეისარი“-ს მიმდინარეობისას, ფეხზე წამომდგარმა ერთმა ამპარტავანმა სომეხმა დაიყვირა „კეისარს შეუძლია უარი სთქვას მისთვის შემოთავაზებულ გვირგვინზე, მაგრამ სომხეთის მომავალი მეფე უარს არ იტყვის გვირგვინზე, რომელსაც მას თავდადებული პატრიოტები შესთავაზებენ“.
ისიც სიმართლეა, რომ პანიკიორი, გამოუცდელი ახალგაზრდა მღვდელი მუშეკი, დაეხეტებოდა რა ადანის პროვინციებში ქადაგებდა იმას, რომ არ გამოეყენებინათ საკვები და სამოსელი, გაეყიდათ ისინი იარაღის შესაძენად. მართალია ისიც, რომ ამ მუშეკმა გადაიღო სურათი თავზე დადგმული გვირგვინით, და პირადი გამორჩენის მიზნით იარაღი გაგზავნა ადანის ნაპირებზე. მართალია ისიც, რომ დააახლოებით ორასამდე სომეხმა მეომარმა სომხური კვარტლების დაცვის მიზნით დაიფიცეს მუსულმანების მოკვლა“. (1)
სომეხმა ავტორმა აგოპ ბაბიკიანმა განსაკუთრებით აღნიშნა 1909 წელს სომხების მიერ განხორციელებული მოვლენები.

1. Армянский призрак епископа Мушека, 1916,  на армянском языке, с77-79
2. Nagor Babiquin, La situation des Armeniens en Turquie? Exposi par des documents, 1908-1912, Rapoort Constantinopole, 1913, p.8-26

„დაშნაკცუტუნის“ პარტიას შექმნისას არ გააჩნდა პროგრამა. ამიტომ ამ ორგანიზაციამ ბრძოლის ძირითად საშუალებებად აირჩია ძალმომრეობა, ტერორიზმი, შეთქმულებები და თავდასხმები, და არ ხელმძღვანელობდა ბრძოლის იდეოლოგიური და პოლიტიკური საშუალებებით. მეორე ავტორზე დაყრდნობით, ეს აზრი კიდევ ერთხელ დაადასტურა სომეხმა ავტორმა მ. ვართანიანმა. ის წერდა, რომ კომიტეტი, რომელიც ხელმძღვანელობს კარლ მარქსის პრინციპებით, იარაღის კომპლექტით აღჭურვილი რაზმი უფრო ეფექტურია, ვიდრე პროგრამების ნებისმიერი კომპლექტით აღჭურვილი“, სამი წლის განმავლობაში ვერ შეძლო ვერავითარი პროგრამის წამოყენება.
М. Вартанян. История дашнакцютуна (на армянском языке), с.80,85
—————————————————————————————————–
მოცემული პარტიის პროგრამა მიღებულ იქნა 1852 წელს ჩატარებულ საერთო ყრილობაზე. პარტიის ოფიციალურ მანიფესტში აისახა შემდეგი:
– საბრძოლო ბანდების შექმნა
– ხალხში რევოლუციური მოღვაწეობისა და რევოლუციური სულის გაღვივების მიზნით გამოყენებულ იქნეს ნებისმიერი საშუალება, როგორც სიტყვით ასევე საქმით.
– ხალხის შესაიარაღებლად გამოყენებულ იქნეს ნებისმიერი საშუალება
– შეიქმნას რევოლუციური კომიტეტები და დამყარდეს მათშორის მჭიდრო კავშირები
– ბრძოლის შეხედულების შექმნა და ამის წყალობით სახელმწიფო პირებზე, დამსმენებზე, მოღალატეებზე, მევახშეებზე და სხვა ექსპლუატატორებზე
– სატრანსპორტო კავშირების შექმნა ხალხისა და იარაღის გადასატანად
– ყველა სახელმწიფო დაწესებულების ძარცვა და ქარს გატანება
 Луис Налбалдян. Армянское революционное движение. 1963, с.168

ცნობილი სომეხი ისტორიკოსი ა. ლალაიანი წერდა, რომ სომხების კონტრრევოლუციური ბურჟუაზიის ინტერესების დაცვით დაშნაკცუტუნი ეროვნული და სოციალური ფუჭსიტყვაობით 40 წელზე მეტ ხანს ატყუებდა სომეხ ხალხს“.
Лалаян А.А. Контрреволюционная роль партии дашнакцутюн.-“Исторические записки, т.2, М.., 1938, с 79.

XIX საუკუნის 70 წლებში ოსმალეთის სომხების პატრიარქმა სტამბოლში ნერსესმა, მიიღო რა ორდენი სულთან აბდულ ხამიდი II-ს ხელისაგან, უწოდა მას ანგელოზი.

Антонян Г.Г. Реакционное движение Шамиля… с.28.